هدف: آشنایی با نزول، حفظ و کتابت و جمع آوری قرآن کریم
سرفصل درس:نام های قرآن، وحی و مباحث مربوط به آن، نزول قرآن و مباحث زیر مجموعه ی آن
تاریخ قرآن نام شاخه‌اى از علوم قرآن است که به سرگذشت قرآن از آغاز نزول تاکنون مى‌پردازد و در آن مسائلى مانند سیر نزول قرآن، حفظ و نگارش، گردآورى و تدوین، مصاحف نخستین، پدیدارى اختلاف قرائات، علامتگذاری هاى گوناگون در مصحف و ترجمه قرآن به زبانهاى مختلف سخن مى‌گوید.
• منابع مطالعه علمى تاریخ قرآن
جهت تحقیق و مطالعه تاریخ قرآن لازم است طبقهبندى منابع این دانش به شرح زیر مورد توجه قرار گیرد:
۱- منابع قرآنى، تفسیرى
در قرآن آیات فراوانى وجود دارد که بسیارى از مباحث تاریخ قرآن با توجه به آنها مورد بحث قرار مىگیرد. لذا از نخستین تاریخ قرآننویسان- گرچه به صورت غیر مستقیم- مفسران بودهاند. مفسران به دو شکل مسائل تاریخ قرآن را در تفاسیر خود مورد بحث قرار دادهاند که عبارتند از:
۱- ۱٫ عدهاى با نگارش مقدمههاى علمى بر تفاسیر خود، مباحثى از تاریخ قرآن را مورد بحث و کنکاش قرار دادهاند و بعضا موفق به بررسىهاى مفصّل در این موضوع شدهاند. تفاسیر تبیان، مجمع البیان، الجامع لاحکام القرآن، روح الجنان و … و در عصر حاضر تفاسیر آلاء الرحمن و البیان از جمله این تفاسیرند. شاید بتوان گفت مفصلترین مقدمههایى که در این زمینه وجود دارد، یکى مقدمه تفسیر «المحرر الوجیز» متعلق به ابن عطیه اندلسى از مفسران قرن ششم هجرى و دیگرى مقدمه تفسیر «المبانى لنظم المعانى» از دانشمند کرّامى مذهب قرن پنجم یعنى احمد العاصمى است. در عصر حاضر آرتور جفرى این دو مقدمه را مورد تصحیح و تحقیق قرار داده و به نام «مقدمتان فى علوم القرآن» به چاپ رساند. که البته وى موفق نشد بهطور کامل به غلطگیرى متن بپردازد و اخیرا تصحیح مناسبترى از مقدمه تفسیر «المبانى لنظم المعانى» صورت پذیرفته است.
قابل ذکر است که متن «مقدمتان فى علوم القرآن» نیز در سالهاى اخیر مورد ترجمه و نقد قرار گرفته است. بالاخره ذکر این نکته یاد کردنى است که کتاب «الاتقان فى علوم القرآن» با تمام جامعیتى که دارد به اظهار مؤلف آن خود مقدمه تفسیر مفصلى بنام «مجمع البحرین و مطلع البدرین» بوده که البته تفسیر مذکور در دسترس نمىباشد.
۱- ۲٫ عده زیادى از مفسران- بهطورى که اشاره شد- در ذیل آیات خاصى از قرآن مباحثى از تاریخ قرآن را مورد بحث قرار دادهاند. این آیات در قرآن از تنوع خاصى برخوردار است. به عنوان مثال آیاتى که حکایت از نزول قرآن- در قالب انزال یا تنزیل- مىکند، آیاتى که درباره وحى قرآن و عوامل آن- از جمله جبرئیل یا فرشتگان الهى- بحث مىکند، و آیاتى که از ابزارهاى نگارش در عهد نزول قرآن سخن به میان آورده، همگى به نوعى به بحث جمع قرآن اشاره دارد.
۲- منابع تاریخى، روایى
بخش دیگرى از منابع تاریخ قرآن، منابع تاریخى، روایى و حتى منابع سیره و رجال است. محدثان در جوامع حدیثى غالبا بخشى را تحت عنوان «کتاب القران» یا «کتاب فضائل القرآن» یا «کتاب فضل القرآن» گشوده و در آن مجموعهاى از روایات مرتبط با سرگذشت قرآن و دیگر موضوعات قرآنى را آوردهاند که به عنوان مثال مىتوان به بخشهاى قرآنى در کتابهاى صحیح بخارى، صحیح مسلم، الکافى کلینى، بحار الانوار، وسائل الشیعه و … اشاره کرد، و اینها غیر از روایاتى است که به صورت متفرق در کتب و ابواب فرعى دیگر در این جوامع وجود دارد. بخشى دیگر از مسائل تاریخ قرآن را مىتوان در کتابهاى سیره و رجال- به ویژه کتبى که به حیات و زندگانى صحابه پرداختهاند- جستجو کرد. از این کتابها «سیره ابن هشام»، «طبقات ابن سعد»، «تاریخ طبرى»، «الاصابه فى تمییز الصحابه» و «اسد الغابه فى معرفه الصحابه» در اولویت قرار دارند. به عنوان مثال روایات نخستین نزول وحى را مىتوان در کتابهاى «طبقات ابن سعد» و «تاریخ طبرى» مورد مطالعه قرار داد. نیز به طورى که در سیره ابن هشام آمده است، رسول خدا صلّى اللّه علیه و اله و سلّم قبل از هجرت به مدینه، مصعب بن عمیر را براى تعلیم قرآن به مدینه فرستاد، مصعب در این شهر به تعلیم قرآن و آموزش احکام پرداخته و از این جهت اهل مدینه به او «مقرى» مىگفتند. ابن اثیر در شرح حال ابى بن کعب نوشته است:
«اوّل من کتب الوحى لرسول الله مقدمه المدینه ابىّ بن کعب الانصارى».
به همین ترتیب ذهبى در ترجمه زید بن ثابت نقل کرده است که او در بدو هجرت رسول خدا صلّى اللّه علیه و اله و سلّم هفده سوره را که از معلمان اعزامى قرآن به مدینه آموخته بود، در محضر رسول خدا صلّى اللّه علیه و اله و سلّم تلاوت کرد، تحلیل این اخبار نشانگر بحثهاى مهمى در حوزه تاریخ قرآن است این همه در حالی است که اولین ایمان آورنده به پیامبر(صلی الله علیه وآله) و اولین شاهدو کاتب وحی، امام علی(علیه السلام) است.
کارکلاسی نخست: آیا به غیر از پیامبران، امامان یا سایر اولیای الاهی می توانند با فرشتگان در ارتباط باشند؟
کارکلاسی دوم:روایت منقول از اهل تسنن پیرامون آغاز نزول وحی را بررسی و نقد کنید.
کار کلاسی سوم: بررسی انواع روح در قرآن
کارکلاسی چهارم: رد تنافی عصمت امام با اختیار
