سه شنبه, شهریور ۲۰, ۱۳۹۷ – ۲۲:۲۲
آزمون میان ترم از ابتدای درس تا ابتدای بحث طهارت
مقدمه
از آیات بسیار مهم در قرآن مجید مباحث مربوط به آیات الاحکام یا فقه القرآن است،چرا که آیات قرآن به عنوان اصیل ترین مصدر تشریع احکام الهی به شمار می آید.
-امکان فهم قرآن
برای فهم صحیح مراد کلام الهی بنا به نصّ قرآن باید به معلمان حقیقی این کتاب مراجعه کنیم که آنان عبارتند از:
وجود مقدّس پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلّم) و اهل بیت(علیهم السلام).
قرآن دراین زمینه می فرماید:
«بِالْبَیِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ»(النحل،۴۴)
یعنی:«[ﻫﻤﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺍﻥ ﺭﺍ]ﺑﺎ ﺩﻟﺎﻳﻞ ﺭﻭﺷﻦ ﻭﻛﺘﺎﺏ ﻫﺎﻯ ﺁﺳﻤﺎﻧﻰ[ﻓﺮﺳﺘﺎﺩﻳﻢ]،ﻭ ﻗﺮﺁﻥ ﺭﺍ[ﻫﻢ]به ﺳﻮﻯﺗﻮ ﻧﺎﺯﻝﻛﺮﺩﻳﻢ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮﺍﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮﺍﻯ ﻣﺮﺩم ﺁﻧﭽﻪ ﺭﺍﻛﻪ ﺑﺮﺍﻯ[ﻫﺪﺍﻳﺘﺸﺎﻥ]به ﺳﻮﻳﺸﺎﻥ ﻧﺎﺯﻝﺷﺪﻩ ﺑﻴﺎﻥﻛﻨﻰ ﻭ ﺑﺮﺍﻯ ﺍﻳﻨﻜﻪ[ﺩﺭ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﻯ ﺗﻮ ﻭ ﺁﻧﭽﻪ ﺭﺍﺑﻪ حق ناﺯﻝ ﺷﺪﻩ]ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ.»
بنابراین برای فهم،تفسیر و تأویل آیات باید بر اساس حدیث ثقلین به قرآن وعترت(علیهم السلام)در کنار یکدیگر وبا یکدیگر مراجعه نماییم.در غیر این صورت شاهد برداشت های متفاوتی از قرآن خواهیم بود که هیج ارتباطی با دین ندارند.
-تعریف آیات الاحکام
منظور ازآیات الاحکام ، آیاتی است که مشتمل بر احکام تکلیفی یا وضعی فقهی می باشد. فقهی بودن آیه به این است که شخص مکلّف در برخورد با آن افزون بر اعتقاد باید به حسب مورد به مفادّ آن عمل کند.
-اقسام آیات الاحکام
آیات مشتمل بر احکام فقهی هرچند متعدد هستند اما یکسان نیستند بنابراین به لحاظ گستردگی به انواع زیر قابل تقسیم اند:
۱-آیات مشتمل بر حکم خاص
منظور ازحکم خاص آن است که در خصوص یک مسئله بیان شده باشد مثل آیه ی شریفه ی:
«لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ»(آل عمران،۹۷)
یعنی:«ﺧﺪﺍﺭا ﺣﻘﻰ ﺛﺎﺑﺖ ﻭ ﻟﺎﺯم ﺑﺮﻋﻬﺪﻩ ﻣﺮﺩم ﺍﺳﺖﻛﻪ[براﻯ ﺍﺩﺍی مناﺳﻚ ﺣﺞ]ﺁﻫﻨﮓ ﺁﻥ ﺧﺎﻧﻪ ﻛﻨﻨﺪ،[ﺍﻟﺒﺘﻪ]ﻛﺴﺎﻧﻰﻛﻪ[ﺍﺯﺟﻬﺖ ﺳﻠﺎﻣﺖ ﺟﺴﻤﻰ ﻭ ﺗﻮﺍﻧﻤﻨﺪﻯ ﻣﺎﻟﻰ ﻭ ﺑﺎﺯ ﺑﻮﺩﻥ ﻣﺴﻴﺮ]ﺑﺘﻮﺍﻧﻨﺪﺑﻪ ﺳﻮﻯ ﺁﻥ ﺭﺍﻩ ﻳﺎﺑﻨﺪ،ﻭ ﻫﺮﻛﻪ ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﻰ ﻭﺭﺯﺩ[ﻭ ﺍﺯ ﺭﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺁﻧﺠﺎ ﺧﻮﺩﺩﺍﺭﻯ ﻛﻨﺪ،ﺑﻪ ﺧﻮﺩ ﺯﻳﺎﻥ ﺯﺩﻩ]؛ﺯﻳﺮﺍ ﺧﺪﺍ ﺍﺯ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎﻥ ﺑﻰ ﻧﻴﺎﺯﺍﺳﺖ.»
که درباره ی وجوب حج می باشد.
دلالت آیات برحکم خاص ممکن است با تصریح به حکم باشد مثل :
«َأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا» (البقره،۲۷۵)
یعنی:«ﺧﺪﺍ ﺧﺮﻳﺪ ﻭ ﻓﺮﻭﺵ ﺭﺍ ﺣﻠﺎﻝ،ﻭ ﺭﺑﺎ ﺭﺍ ﺣﺮﺍم ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ.»
و ممکن است مُشعر به حکم باشد مثل آیه ی:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَن یَرْتَدَّ مِنکُمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ» (المائده،۵۴)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ!ﻫﺮﻛﺲ ﺍﺯ ﺷﻤﺎ ﺍﺯ ﺩﻳﻨﺶ ﺑﺮﮔﺮﺩﺩ[ﺯﻳﺎﻧﻰ ﺑﻪ ﺧﺪﺍ نمیرساند]ﺧﺪﺍ ﺑﻪ ﺯﻭﺩﻯ ﮔﺮﻭﻫﻰ ﺭﺍ ﻣﻰ ﺁﻭﺭﺩﻛﻪ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﺩﻭﺳﺖ ﺩﺍﺭﺩ،ﻭ ﺁﻧﺎﻥ ﻫﻢ ﺧﺪﺍ ﺭﺍ ﺩﻭﺳﺖ ﺩﺍﺭﻧﺪ.»
که دلالت بر رد و نکوهش ارتداد دارد.
۲-آیات مشتمل بر احکام عام
برخی از آیات فقهی قرآن بر یک مسئله ی خاص دلالت نمی کند بلکه به گستره ی خود، مسائل چندی را در بر می گیرد مثل آیه ی:
«َتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ»(المائده،۲)
یعنی:«ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻧﺠﺎم ﻛﺎﺭﻫﺎﻯ ﺧﻴﺮ ﻭ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎﺭﻯ ﻳﺎﺭﻯ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ،ﻭ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺭﺍ ﺑﺮﮔﻨﺎﻩ ﻭ ﺗﺠﺎﻭﺯ ﻳﺎﺭﻯ ﻧﺪﻫﻴﺪ.»
و آیه ی:
«فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا»(المائده،۴۸)
یعنی:«ﭘﺲ ﺑﻪ ﺳﻮﻯﻛﺎﺭﻫﺎﻯ ﻧﻴﻚ ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﺸﻰ ﮔﻴﺮﻳﺪ.ﺑﺎﺯﮔﺸﺖ ﻫﻤﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺳﻮﻯ ﺧﺪﺍﺳﺖ.»
که با عمومیتشان بر مسئله ی عاریه و رساندن اشیاء پیدا شده و امثال آن، دلالت می کند.
همچنین آیه ی:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»(المائده،۱)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ!ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻗﺮﺍﺭﺩﺍﺩﻫﺎ[ﻓﺮﺩﻯ،ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﮔﻰ،ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻰ،ﺳﻴﺎﺳﻰ،ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻯ،
ﻧﺬﺭ،ﻋﻬﺪ ﻭ ﺳﻮﮔﻨﺪ]ﻭﻓﺎﻛﻨﻴﺪ.»
که بر وجوب وفای به همه ی عقود خواه لازم یا جایز دلالت می کند.
۳-آیات مشتمل بر قاعده ی فقهی
بعضی از آیات قرآن مشتمل بر حکم فقهی از خصیصه ی عمومیت نیز فراتر رفته و شامل ابوابی از فقه می شود. مثل آیه ی شریفه ی:
«یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ»(البقره،۱۸۵)
یعنی:«ﺧﺪﺍ ﺁﺳﺎﻧﻰ ﻭ ﺭﺍﺣﺖ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﻧﻪ ﺩﺷﻮﺍﺭﻯ ﻭ ﻣﺸﻘﺖ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ.»
و آیه ی:
«وَمَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَج»(الحج،۷۸)
یعنی:«ﻭ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺩﺭ ﺩﻳﻦ ﻫﻴﭻ ﻣﺸﻘﺖ ﻭ ﺳﺨﺘﻰ ﻗﺮﺍﺭ ﻧﺪﺍﺩ.»
که دلالت بر قاعده ی نفی عسر و حرج می کند و در سراسر فقه کاربرد دارد.
و نیز آیه ی:
«کَذَٰلِکَ کِدْنَا لِیُوسُفَ مَا کَانَ لِیَأْخُذَ أَخَاهُ فِی دِینِ الْمَلِکِ»(یوسف،۷۶)
یعنی:«ﻣﺎ ﺍینگونه ﺑﺮﺍﻯ ﻳﻮﺳﻒ ﭼﺎﺭﻩ ﺍﻧﺪﻳﺸﻰ ﻧﻤﻮﺩﻳﻢ؛ﺯﻳﺮﺍ ﺍﻭ ﻧﻤﻰ ﺗﻮﺍﻧﺴﺖ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻗﻮﺍﻧﻴﻦ ﭘﺎﺩﺷﺎﻩ[ﻣﺼﺮ]ﺑﺮﺍﺩﺭﺵ ﺭﺍ ﺑﺎﺯﺩﺍﺷﺖ ﻛﻨﺪ.»
که بر صحت قاعده ی الزام به آن استدلال شده است.
۴-آیات مشتمل بر قواعد اصولی
از آنجا که قواعد و مسائل علم اصول فقه در حقیقت ابزار استنباط احکام فقهی است ،آیاتی که بیان گر این قواعد است به طور غیر مستقیم جزء آیات الاحکام به شمار می رود مثل آیه ی «نباء» که می فرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَهٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ »(الحجرات،۶)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ!ﺍﮔﺮ ﻓﺎﺳﻘﻰ ﺧﺒﺮﻯ ﺑﺮﺍﻳﺘﺎﻥ ﺁﻭﺭﺩ،ﺧﺒﺮﺵ ﺭﺍ ﺑﺮﺭﺳﻰ ﻭ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎﺩﺍ ﺍﺯ ﺭﻭﻯ ﻧﺎﺁﮔﺎﻫﻰ،ﮔﺮﻭﻫﻰ ﺭﺍ ﺁﺳﻴﺐ ﻭ ﮔﺰﻧﺪ ﺭﺳﺎﻧﻴﺪ ﻭ ﺑﺮﻛﺮﺩﻩ ﺧﻮﺩ ﭘﺸﻴﻤﺎﻥ ﺷﻮﻳﺪ.»
یا آیه ی نفر که می فرماید:
«وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُوا کَافَّهً فَلَوْلَا نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَهٍ مِّنْهُمْ طَائِفَهٌ لِّیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ »(التوبه،۱۲۲)
یعنی:«ﻭ ﻣﻮﻣﻨﺎﻥ ﺭﺍ ﻧﺴﺰﺩﻛﻪ ﻫﻤﮕﻰ[ﺑﻪ ﺳﻮﻯ ﺟﻬﺎﺩ]ﺑﻴﺮﻭﻥ ﺭﻭﻧﺪ؛ﭼﺮﺍ ﺍﺯ ﻫﺮ ﺟﻤﻴﻌﺘﻰ ﮔﺮﻭﻫﻰ[ﺑﻪ ﺳﻮﻯ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ]ﻛﻮﭺ ﻧﻤﻰ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺩﺭ ﺩﻳﻦ ﺁﮔﺎﻫﻰ ﻳﺎﺑﻨﺪ ﻭ ﻗﻮم ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﻯ ﺁﻧﺎﻥ ﺑﺎﺯﮔﺸﺘﻨﺪ،ﺑﻴﻢ ﺩﻫﻨﺪ،ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ[ﺍﺯ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎﺧﺪﺍ ﻭ ﻋﺬﺍﺏ ﺍﻭ] ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻧﺪ.»
به این دو آیه بر حجّیت خبر واحد استدلال شده است.
-تعابیر قرآن در بیان احکام
قرآن کریم در بیان احکام فقهی شیوه ی واحدی نپیموده است بلکه به اقتضای فصاحت و بلاغت تعابیر گوناگونی به کار برده است.
۱-در هیئت الفاظ
۱-۱-فعل ماضی
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ »(البقره،۱۸۳)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ! ﺭﻭﺯﻩ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺮﺭ ﻭ ﻟﺎﺯم ﺷﺪﻩ،ﻫﻤﺎﻥ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎﻥ ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺮﺭ ﻭ ﻟﺎﺯم ﺷﺪ،ﺗﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎﺭ ﺷﻮﻳﺪ.»
۱-۲-فعل مضارع
«وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن یُتِمَّ الرَّضَاعَهَ»(البقره،۲۳۳)
یعنی:«ﻭﻣﺎﺩﺭﺍﻥ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻧﺸﺎﻥ ﺭﺍ ﺩﻭ ﺳﺎﻝ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﻴﺮ ﺩﻫﻨﺪ.[ﺍﻳﻦ ﺣﻜﻢ]ﺑﺮﺍﻯ ﻛﺴﻰ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺷﻴﺮﺧﻮﺍﺭﮔﻰ[ﻛﻮﺩﻙ]ﺭﺍ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ.»
۱-۳-فعل امر
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ وَإِن کُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا»(المائده،۶)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ!ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ[ﻗﺼﺪ]ﻧﻤﺎﺯ ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ،ﺻﻮﺭﺕ ﻭ ﺩﺳﺖ ﻫﺎﻳﺘﺎﻥ ﺭﺍ ﺗﺎ ﺁﺭﻧﺞ ﺑﺸﻮﻳﻴﺪ ﻭ ﺑﺨﺸﻰ ﺍﺯ ﺳﺮﺗﺎﻥ ﻭ ﺭﻭﻯ ﭘﺎﻫﺎﻳﺘﺎﻥ ﺭﺍ ﺗﺎ ﺑﺮﺁﻣﺪﮔﻰ ﭘﺸﺖ ﭘﺎ ﻣﺴﺢ ﻛﻨﻴﺪ ﻭ ﺍﮔﺮ ﺟﻨﺐ ﺑﻮﺩﻳﺪ،ﻏﺴﻞ ﻛﻨﻴد.»
۱-۴-فعل نهی
«وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُکَّامِ»(البقره،۱۸۸)
یعنی:«ﻭ ﺍﻣﻮﺍﻟﺘﺎﻥ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻣﻴﺎﻥ ﺧﻮﺩ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﻭ ﻧﺎﺣﻖ ﻣﺨﻮﺭﻳﺪ.ﻭ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺭﺷﻮﻩ ﺑﻪ ﺳﻮﻯ ﺣﺎﻛﻤﺎﻥ ﻭ ﻗﺎﺿﻴﺎﻥ ﺳﺮﺍﺯﻳﺮ ﻧﻜﻨﻴﺪ.»
۱-۵-فعل نفی
«فِی کِتَابٍ مَّکْنُونٍ؛ لَّا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ؛ تَنزِیلٌ مِّن رَّبِّ الْعَالَمِینَ»(الواقعه،۷۸-۸۰)
یعنی:«ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺑﻰ ﻣﺼﻮﻥ ﺍﺯ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻭ ﺩﮔﺮﮔﻮﻧﻰ[ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﻮﺡ ﻣﺤﻔﻮﻅ ﺟﺎﻯ ﺩﺍﺭﺩ.]؛ﺟﺰ ﭘﺎﻙ ﺷﺪﮔﺎﻥ[ﺍﺯ ﻫﺮﻧﻮﻉ ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ]ﺑﻪ[ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻭ ﺍﺳﺮﺍﺭ ﻭ ﻟﻄﺎﻳﻒ]ﺁﻥ ﺩﺳﺘﺮﺳﻰ ﻧﺪﺍﺭﻧﺪ؛ ﻧﺎﺯﻝ ﺷﺪﻩ ﺍﺯ ﺳﻮﻯ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎﻥ ﺍﺳﺖ.»
۱-۶-جمله خبریّه ی مثبت
«الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ»(البقره،۲۲۹)
یعنی:«ﻃﻠﺎﻕ[ﺭﺟﻌﻰﻛﻪ ﺑﺮﺍﻯ ﺷﻮﻫﺮ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺣﻖ ﺭﺟﻮﻉ ﻭﺑﺎﺯﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺍﺳﺖ]ﺩﻭﺑﺎﺭ ﺍﺳﺖ.[ﺷﻮﻫﺮ ﺩﺭ ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺍﺯ ﺭﺟﻮﻉ]ﺑﺎﻳﺪ[ ﻫﻤﺴﺮﺵ ﺭﺍ] ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻭﻣﺘﻌﺎﺭﻑ ﻧﮕﻪ ﺩﺍﺭﺩ.»
۱-۷-جمله خبریّه ی منفی
«لَّیْسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَلَا عَلَى الْمَرْضَىٰ وَلَا عَلَى الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ مَا یُنفِقُونَ حَرَجٌ »(التوبه،۹۱)
یعنی:«ﺑﺮ ﻧﺎﺗﻮﺍﻧﺎﻥ ﻭ ﺑﻴﻤﺎﺭﺍﻥ ﻭ ﺁﻧﺎﻥ ﻛﻪ ﭼﻴﺰﻯ ﺑﺮﺍﻯ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻛﺮﺩﻥ[ﺩﺭ ﺭﺍﻩ ﺟﻬﺎﺩ]ﻧﻤﻰ ﻳﺎﺑﻨﺪ،ﮔﻨﺎﻫﻰ ﻧﻴﺴﺖ.»
۱-۸-نهی بلسان نفی
«فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ»(البقره،۱۹۷)
یعنی:«ﺩﺭ ﺣﺞ،ﺁﻣﻴﺰﺵ ﺑﺎ ﺯﻧﺎﻥ ﻭ ﮔﻨﺎﻩ ﻭ ﺟﺪﺍﻝ[ﺟﺎﻳﺰ] ﻧﻴﺴﺖ.»
۲-در مورد الفاظ
۲-۱-امر
«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا»(النساء،۵۸)
یعنی:«ﺧﺪﺍ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎﻥ ﻣﻰ ﺩﻫﺪﻛﻪ ﺍﻣﺎﻧﺖ ﻫﺎ ﺭﺍ به ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ ﺑﺎﺯﮔﺮﺩﺍﻧﻴﺪ.»
۲-۲-نهی
«إِنَّ اللَّهَ یَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ »(النحل،۹۰)
یعنی:«ﺑﻪ ﺭﺍﺳﺘﻰ ﺧﺪﺍ ﺍﺯ ﻓﺤﺸﺎ ﻭ ﻣﻨﻜﺮ ﻧﻬﻰ ﻣﻰﻛﻨﺪ.»
۲-۳- حرّم
«إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنزِیرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللَّه»(البقره،۱۷۳)
یعنی:«ﺟﺰ ﺍﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖﻛﻪ ﺧﺪﺍ[ﺑﺮﺍﻯ ﻣﺼﻮﻥ ﻣﺎﻧﺪﻥ ﺷﻤﺎ ﺍﺯ ﺯﻳﺎﻥ ﻫﺎﻯ ﺟﺴﻤﻰ ﻭ ﺭﻭﺣﻰ]ﻣﺮﺩﺍﺭ ﻭ ﺧﻮﻥ ﻭ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮﻙ ﻭ ﺣﻴﻮﺍﻧﻰ ﺭﺍ ﻛﻪ[ﻫﻨﮕﺎم ﺫﺑﺢ]ﻧﺎم ﻏﻴﺮ ﺧﺪﺍ ﺑﺮ ﺁﻥ ﺑﺮﺩﻩ ﺷﺪﻩ،ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮﺍم ﻛﺮده.»
۲-۴-حلَّ
«أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَهَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِکُمْ »(البقره،۱۸۷)
یعنی:«ﺩﺭ ﺷﺐ ﺭﻭﺯﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺭﻭﺯﻩ ﺩﺍﺭ ﻫﺴﺘﻴﺪ،ﺁﻣﻴﺰﺵ ﺑﺎ ﺯﻧﺎﻧﺘﺎﻥ ﺑﺮﺍﻯ ﺷﻤﺎ ﺣﻠﺎﻝ ﺷﺪ.»
۲-۵-جعل
«وَمَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ »(الحج،۷۸)
یعنی:« ﻭ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺩﺭ ﺩﻳﻦ ﻫﻴﭻ ﻣﺸﻘﺖ ﻭ ﺳﺨﺘﻰ ﻗﺮﺍﺭ ﻧﺪﺍﺩ.»
۲-۶-فرض
«فَمَن فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ»(البقره،۱۹۷)
یعنی:«ﭘﺲ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻣﺎﻩ ﻫﺎ ﺣﺞ ﺭﺍ[ﺑﺎ ﺍﺣﺮﺍم ﺑﺴﺘﻦ ﻭﺗﻠﺒﻴﻪ]ﺑﺮ ﺧﻮﺩ ﻭﺍﺟﺐ ﻛﺮﺩ،[ﺑﺪﺍﻧﺪ ﻛﻪ]ﺩﺭ ﺣﺞ،ﺁﻣﻴﺰﺵ ﺑﺎ ﺯﻧﺎﻥ ﻭ ﮔﻨﺎﻩ ﻭ ﺟﺪﺍﻝ[ﺟﺎﻳﺰ]ﻧﻴﺴﺖ.»
۲-۷-کتب
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ»(البقره،۱۸۳)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ ! ﺭﻭﺯﻩ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺮﺭ ﻭ ﻟﺎﺯم ﺷﺪﻩ.»
۲-۸-قضیٰ
«وَقَضَىٰ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا»(الاسراء،۲۳)
یعنی:«ﻭ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭﺕ ﻓﺮﻣﺎﻥ ﻗﺎﻃﻊ ﺩﺍﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺰ ﺍﻭ ﺭﺍ ﻧﭙﺮﺳﺘﻴﺪ،ﻭ ﺑﻪﭘﺪﺭ ﻭ ﻣﺎﺩﺭ ﻧﻴﻜﻰ ﻛﻨﻴﺪ.»
۲-۹-وصیٰ
«یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلَادِکُمْ»(النساء ،۱۱)
یعنی:«ﺧﺪﺍ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ[ﺍﺭﺙ]ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻧﺘﺎﻥ ﺳﻔﺎﺭﺵ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ.»
۲-۱۰-اجتناب
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ »(الحجرات،۱۲)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ!ﺍﺯ ﺑﺴﻴﺎﺭﻯ ﺍﺯ ﮔﻤﺎﻥ ﻫﺎ[ﺩﺭ ﺣﻖ ﻣﺮﺩم] ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ.»
۲-۱۱-بطل
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُم»(البقره،۲۶۴)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ!ﺻﺪﻗﻪ ﻫﺎﻳﺘﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﺎ ﻣﻨﺖ ﻭ ﺁﺯﺍﺭ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻜﻨﻴﺪ.»
۲-۱۲-فعل
«وَافْعَلُوا الْخَیْر»(الحج،۷۷)
یعنی:«ﻛﺎﺭ ﻧﻴﻚ ﺍﻧﺠﺎم ﺩﻫﻴد.»
۲-۱۳-جناح
«فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاه»(النساء،۱۰۱)
یعنی:«ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﻨﺎﻫﻰ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺍﺯﻧﻤﺎﺯﻫﺎ[ﻯ ﭼﻬﺎﺭ ﺭﻛﻌﺘﻰ ﺧﻮﺩ ،ﺩﻭ ﺭﻛﻌﺖ]ﺑﻜﺎﻫﻴﺪ.»
مفادّ این تعبیرها در لفظ و هیئت واجب شدن فعلی یا ممنوع شدن آن است.اما نباید نکته های نهفته در این تعابیر به فراموشی سپرده شود.
-کیفیت بیان احکام
قرآن کریم در بیان احکام به چند شیوه ،آیات خود را بیان کرده است:
۱)شیوه های رایج در محاورات عمومی
اصول موضوعه در محاوره های عمومی عبارتند از:
نصّ و ظاهر،عموم و خصوص،اطلاق و تقیید،اجمال و تبیین،بیان احکام موقتی و دائم،حقیقت و مجاز،مفاهیم،استثنا و… چرا که این امور جزو محاورات عمومی هر زبان است.
۲)شیوه ی تدریجی بودن
نمونه ای از نمادهای صدور مرحله ای احکام را می توان در تشریع جهاد،تحریم خمر و حرمت ربا ملاحظه نمود.
۳)روش پرسش و پاسخ
یکی از شیوه های بیان مسئله فقهی در قرآن است که در مواردی خداوند به پیامبر(صلی الله علیه و آله)خبر می دهد از تو چنین سوالی می پرسند و جوابش این است .نمونه ای این دسته از آیات را می توان در تعابیر«یَستَفتونَک»(نساء،۱۲۷) و «یَسئَلونَک»(عنکبوت،۴۵) جستجو کرد.
۴) منش توأم با ملاطفت
آن چنان که در غالب موارد با خطاب«یا أیها الذین آمنوا» همراه می باشد و در بسیاری از موارد با تعبیر «قُل» به مخاطب اصلی قرآن پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به طور غیر مستقیم برای مردم بیان می کند.
۵)بیان احکام همراه با راز و دلیل
برخی اوقات آیات قرآن با بیان انگیزه ها حکمی را تشریح می کند مانند:«أقم الصلوه»
-حجم آیات الاحکام در قرآن
از امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) روایت شده است:
«نزل القرآن اربعه ارباع، ربعٌ فینا و ربعٌ فی عدوّنا و ربعٌ سنن و امثال و ربعٌ فرائض و احکام و لنا کرائم القرآن»(بحارالانوار،ج ۲۴،ص۳۰۵)
بر اساس این روایات قرآن کریم به چهار بخش تقسیم شده است:
۱-در موضوع اهل بیت(صلوات الله علیهم اجمعین)
۲-درباره ی دشمنان اهل بیت(صلوات الله علیهم اجمعین)
۳-پیرامون آداب و امثال
۴-درباره ی احکام
توضیح اینکه این قسمت بیان گر تقسیم مجموعی و کلی است.
-عناوین احکام
با نگاهی به مباحث مطرح شده در کتاب های آیات الاحکام و فقه القرآن می توان عناوین کلی و مسائل فرعی را به صورت زیر ترسیم نمود:
۱) موضوع عام
موضوع عام فقهی در قرآن همان عناوین موجود در فقه است که دست کم با دو دیدگاه دسته بندی شده است.
-دیدگاه نخست:
این دیدگاه که نظر محقق حلّی در کتاب شرایع الاسلام است مجموع فقه را به چهار عنوان تقسیم کرده است:
۱-عبادات، مثل طهارت،صلوه،صوم و…
۲-عقود ، مثل بیع،رهن و نکاح
۳-ایقاعات، مثل طلاق ،اقرار و نذر
۴-احکام ،مثل قصاص ،غصب و صید
-دیدگاه دوم:
نظر برخی از فقهای معاصر است که فقه را به پنج عنوان تقسیم کرده اند:
۱-عبادات،مثل: طهارت،صلوه،صوم،خمس،زکات و…
۲-حکومیات، مثل: ولایت،جهاد،امر به معروف،حدود و قضا
۳-عقود، مثل: بیع،رهن و نکاح
۴-ایقاعات، مثل: طلاق ،اقرار و نذر
۵-اجتماعیات، مثل: محرمات، اطعمه و اشربه،وصیّت ،ارث و آداب اجتماعی
البته این تقسیم بندی ها تاثیری در استنباط احکام ندارد و فقط در دسته بندی ابواب فقهی کاربرد دارد.
۲)موضوع خاص
در قرآن کریم بیش از ۵۰ موضوع فقهی مطرح شده است مانند: بلوغ،شرکت،صلح،عمره،قسم،امانت،وصیّت،وقف،وکالت و…
افزون بر موضوع عام و خاص موضوعات فرعی تری هم وجود دارد که به آنان موضوع اخص می گویند مانند: احتکار،تعدد زوجات،تقیه،حد سرقت،حقوق فرزند،غیبت،کفاره ی روزه و…
طهارت
-اهمیت طهارت
آیات متعددی از قرآن کریم به اهمیت طهارت دلالت می کند،خداوند سبحان برای پاکی و طهارت اهمیت ویژه ای قائل شده است چنان که در فلسفه ی طهارت های سه گانه ی وضو، غسل و تیمّم می فرماید:
«وَلَٰکِن یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُم» (المائده،۶)
یعنی:«خدا می خواهد شما پاک باشید»
همچنین با صراحت اعلام می کند که مطهّران را دوست دارد.
«إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ» (البقره،۲۲۲)
یعنی:«ﻳﻘﻴﻨﺎ ﺧﺪﺍ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﺭﺍ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ،ﻭ ﻛﺴﺎﻧﻰ ﺭﺍ ﻛﻪ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ[ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮﺵ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﭘﺎﻛﻰ ﻫﺎ ﺍﺯ ﻫﻤﻪ ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫﺎ]ﭘﺎﻛﻴﺰﻩ ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ ﺩﻭﺳﺖ ﺩﺍﺭﺩ.»
همچنین درباره ی بانیان و نمازگزاران مسجد قبا می فرماید:
«فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَن یَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ » (التوبه،۱۰۸)
یعنی:«ﺩﺭ ﺁﻥ ﻣﺮﺩﺍﻧﻰ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﺍﻫﺎﻥ ﭘﺎﻛﻴﺰﮔﻰ[ﻭ ﻃﻬﺎﺭﺕ ﺟﺴﻢ ﻭ ﺟﺎﻥ]ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ﻭ ﺧﺪﺍ ﭘﺎﻛﻴﺰﮔﺎﻥ ﺭﺍ ﺩﻭﺳﺖ ﺩﺍﺭﺩ.»
-انواع طهارت
طهارت بر سه قسم است:
۱-طهارت از خبیث
یعنی نجاست ظاهری از بین برود، مانند فرموده ی خداوند:
«وَیُنَزِّلُ عَلَیْکُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاءً لِّیُطَهِّرَکُم بِهِ وَیُذْهِبَ عَنکُمْ رِجْزَ الشَّیْطَانِ» (الانفال،۱۱)
یعنی:«ﻭ ﺑﺮﺍﻳﺘﺎﻥ ﺁﺑﻰ ﺍﺯ ﺁﺳﻤﺎﻥ ﻧﺎﺯﻝ ﻛﺮﺩ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻭﺳﻴﻠﻪ ﺁﻥ[ﺍﺯ ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫﺎ]ﭘﺎﻙ ﻛﻨﺪ، و ﻭﺳﻮﺳﻪ ﺷﻴﻄﺎﻥ ﺭﺍ[ﻛﻪ ﺍﺯ ﺑﺪﺗﺮﻳﻦ ﻛﺜﺎﻓﺎﺕ ﺍﺳﺖ]ﺍﺯ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﻃﺮﻑ ﻧﻤﺎید.»
۲-طهارت از حدث
در فرموده ی خداوند:
«وَلَٰکِن یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُم»(المائده،۶)
یعنی:«خدا می خواهد شما پاک باشید»
۳- طهارت از معصیت
مانند فرموده ی خداوند:
«لَّا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» (الواقعه،۷۹)
یعنی:«ﺟﺰ ﭘﺎﻙ ﺷﺪﮔﺎﻥ[ﺍﺯ ﻫﺮ ﻧﻮﻉ ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ]ﺑﻪ[ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻭ ﺍﺳﺮﺍﺭ ﻭ ﻟﻄﺎﻳﻒ]ﺁﻥ ﺩﺳﺘﺮﺳﻰ ﻧﺪﺍﺭﻧﺪ.»
موارد اول و دوم شرط صحّت نماز و مورد سوم شرط کمال یا قبولی نماز است که ما در این درس فقط به قسم دوم خواهیم پرداخت.
-وضو(معنای وضو)
لغت شناسان می گویند: وضو به ضم (واو) و (ضاد) مصدر و در اصل به معنای نیکویی و نظافت است و وضو به فتح (واو) و ضم (ضاد) به معنای آبی است که از آن وضو می سازند؛ ولی فقها معتقدند که وضو به ضم (واو) اسم مصدر است و مصدر آن «تَوَضّو» می باشد.
آیه ی شریفه ی وضو تنها به شستن صورت،شستن دست ها،مسح سر و مسح پا اشاره می کند و این پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلّم) است که مجموع این اعمال را به نام وضو نامگذاری کرده و فرموده است:
«إنَّما اُمِرْتُ بِالوضوء إذا قُمْتُ إلَی الصَلوه»یعنی :«من مأمورم که هنگام نماز وضو بگیرم»
-آیه ی وضو
تنها آیه ی ششم سوره ی مبارکه ی مائده به مسائل وضو پرداخته است که می فرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ»(المائده،۶)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ!ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ[ﻗﺼﺪ]ﻧﻤﺎﺯ ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ،ﺻﻮﺭﺕ ﻭ ﺩﺳﺖ ﻫﺎﻳﺘﺎﻥ ﺭﺍ ﺗﺎ ﺁﺭﻧﺞ ﺑﺸﻮﻳﻴﺪ ﻭ ﺑﺨﺸﻰ ﺍﺯ ﺳﺮﺗﺎﻥ ﻭ ﺭﻭﻯ ﭘﺎﻫﺎﻳﺘﺎﻥ ﺭﺍ ﺗﺎ ﺑﺮﺁﻣﺪﮔﻰ ﭘﺸﺖ ﭘﺎ ﻣﺴﺢ ﻛﻨﻴﺪ»
-معنای قیام
قیام بر دو قسم است:
یکی(قیامٌ للشَئ) که از آن به اقدام و انجام دادن تعبیر می شود و دیگری (قیامٌ إلَی الشَئ) که از آن به عزم بر انجام دادن تعبیر می کنند.
فقها نیز می گویند قیام برای نماز دو قسم است:
قیام برای آمادگی و قیام برای ورود به نماز.
مرحوم مقدّس اردبیلی معتقد است که (إذا قُمتُم) به معنای (إذا اَرَدْتُم) است،یعنی هرگاه اراده کردید نماز بخوانید و این مانند این آیه است :
«فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ»(النحل،۹۸)
یعنی:«ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﻗﺮﺁﻥ ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻧﻰ ﺍﺯ ﺷﻴﻄﺎﻥ ﺭﺍﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﺧﺪﺍ ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺒﺮ»
که در حقیقت مسبب اراده جایگزین خود اراده شده است.
-تکرار تحصیل طهارت
اطلاق آیه دلالت می کند که هرکسی بخواهد نماز بخواند خواه محدَّث باشد یا نباشد باید طهارت حاصل کند. این اطلاق و عموم با بیان پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلّم) و امامان معصوم(علیهم السلام) تقیید و تخصیص پیدا کرده است، به طوریکه زراره از امام محمد باقر(علیه السلام) می پرسد آیا کسی می تواند همه ی نمازهای شبانه روز را به یک وضو بخواند؟ امام (علیه السلام) فرمود: «نَعَم ما لَم یُحْدِث» تا زمانی که محدَّث نشده است اشکال ندارد.(وسائل الشیعه، ابواب وضو ،باب ۷،حدیث ۱)
-تفصیل احکام
در این آیه چند حکم وجود دارد.
۱- اشتراط نماز:
از تعبیر «إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُم» که جمله ی متضمن معنی شرط و مرکب از شرط «إِذَا قُمْتُمْ إِلَى» و جزاء «فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُم» است به دست می آید که هرگاه قصد نماز خواندن داری باید طهارت حاصل کنی.
۲- تبعی بودن وجوب طهارت:
جمله ی «إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُم» بیانگر این واقعیت است که وجوب وضو و طهارت حاصل از آن به تبع وجوب نماز است،چنان که اقتضای شرط بودن طهارت همین است.این تعبیر متضمن معنی شرط و مرکب از شرط «إِذَا قُمْتُمْ إِلَى» و جزاء «فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُم» است.چنان که در صحیحه ی زراره از امام باقر (علیه السلام) می خوانیم که فرمود:
«إذا دَخَلَ الوَقتُ وَجَبت الطهور و الصلوهُ و لا صلوهَ إلّا به طَهور»(وسائل الشیعه،باب ۴،حدیث ۱)
یعنی:«وقتی وقت داخل شد، طهارت و صلوه واجب می شود و نماز بی طهارت نماز نیست.»
به این ترتیب واو عاطفه بین(طهور)و(صلوه) به معنای معیت است ،یعنی هر دو باهم.
-اسباب و نواقض وضو
در ابتدا به نظر می رسد که آیه اشاره ای به اسباب وضو و نواقض آن ندارد اما با تأمل بیشتر می توان دریافت که آیه به نوعی به این امر اشاره دارد.
هنگامی که قرآن کریم درباره ی تیمّم بدل از وضو می فرماید:
«أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنکُم مِّنَ الْغَائِط»(النساء،۴۳)
یعنی:«یا یکی از شما از قضای حاجت آمد وضو بگیرد.»
بنابراین هرآنچه در بدل وجود دارد در مُبدلُ منه(وضو و غسل) نیز وجود خواهد داشت.در نتیجه باید گفت در قرآن اجمالا به نواقض و اسباب وضو اشاره شده است .
-نقض وضو به مسّ و لمس
یکی از مسائلی که در بحث وضو مطرح می شود باطل شدن وضو با مسّ و لمس کردن بدن است.
فقهای شیعه معتقدند که مسّ و لمس بدن خواه از روی شهوت باشد یا نباشد وضو را باطل نمی کند.با توجه به تفاوت دیدگاه دانشمندان شیعه و فقهای اهل تسنن که اکثرا قائل اند هرگونه تماسّی و با هرشکلی مبطل وضو است نظر علمای شیعه تایید می شود چرا که قرآن می فرماید:
«قَالَتْ رَبِّ أَنَّىٰ یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَلَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ»(آل عمران،۴۷)
یعنی:«حضرت مریم(علیه السلام) گفت: پروردگارا چگونه ممکن است فرزندی برای من باشد در حالی که انسانی با من تماس نگرفته است».
در این آیه مشخص است که تماس کنایه از آمیزش است وگرنه مسّ حقیقی هرگز موجب فرزند دار شدن نمی شود.
– واجبات و افعال وضو
در قرآن کریم تنها شستن صورت و دست ها و مسح سر و پا بیان شده است و در ادامه توسط پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) این کار به نام وضو نامیده شده است اما جزئیات آن باید بررسی شود.
الف) شستن صورت:
اولین عمل وضو، شستن صورت است اما در این که چه مقدار از صورت باید شسته شود بین شیعه و اهل تسنن اختلاف است.
امام صادق(علیه السلام) می فرمایند:«مراد از صورت که باید در وضو شسته شود و خداوند بدان امر کرده عبارت است از مابین انگشت وسط و انگشت شست(در عرض) و از محل روییدن مو تا چانه (در طول).»(وسائل الشیعه،باب ۱۷، حدیث ۱)
سپس به تعریف وجه پرداخته و می فرماید:«آنچه بین این دو انگشت به صورت دایره قرار بگیرد.»
بنابراین آنچه که در اهل تسنن در زمینه ی حدّ وجه گفته شده(بین گوش و چشم) وجهی ندارد.
در شستن صورت لازم نیست آب به پوست برسد زیرا وجه بر پوستی که از مو پوشیده شده است اطلاق می شود.زراره از امام محمد باقر(علیه السلام) روایت می کند که حضرت فرمودند:«وظیفه ی مکلفان نیست آن بخشی که مو آن را فرا گرفته است بشویند و لازم نیست که آن را خلال نمایند، بلکه کافی است آب بر آن جاری کنند.»(وسائل الشیعه،باب ۴۶،حدیث ۲)
ب) شستن دست ها:
دومین عمل وضو شستن دست ها است که می فرماید:
«وَ ایدیَکُم إلی المرافِق» رفق در لغت به معنای موافقت بدون سختی است و مرفق به این خاطر که وسیله ی راحتی و آسایش و اتکای انسان است مرفق گفته اند. برخی هم به دلیل اینکه مرفق محل اتصال ذراع به عضد است.
-مفهوم إلیٰ
در اینجا دو بحث وجود دارد:
یکی اینکه مرفق داخل محدوده ی غسل است یا خیر؟
دوم اینکه مبدأ شستن آرنج است یا سر انگشتان؟
شکی نیست که واژه ی (إلی) از ادات غایت و (مرفق) غایت و (غَسَلَ) مغیی به این غایت است.
در این خصوص همه ی علمای شیعه می گویند: شستن مرفق به عنوان وجوب اصلی یا وجوب مقدمی واجب است.(جواهر الکلام،ج ۲، ص ۱۵۹)
برخی نیز معتقدند کلمه ی(إلی) در این جا مانند:
«وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَىٰ أَمْوَالِکُمْ» (النساء،۲)
به معنی مَعَ است و در نتیجه مرفق را باید شست.(قرطبی،ج ۶ ،ص ۸۶)
فقهای شیعه معتقدند شروع شستن باید از آرنج باشد.(علامه ی حلّی،مختلف الشیعه ،ج ۱ ،ص۱۰۹)
زیرا(إلی) بر ابتدا از مرفق و ختم به انگشتان دلالت ندارد ،چون این یک مسئله ی عرفی است و تنها می تواند به غایط مغسول دلالت داشته باشد نه غایط غَسل،چنان که وقتی به یک نفر نقّاش گفته می شود باید این دیوار را از پایین تا بالا نقّاشی کنی لزوماً به معنی شروع از پایین نیست.
ج) مسح سر:
سومین عمل وضو مسح سر است.
قرآن می فرماید:«وَ أمسحوا برؤسکم»
برخی از لغت شناسان می گویند: مسح به معنای کشیدن چیزی بر چیز دیگر است و مسح نمودن چیزی با آب یعنی کشیدن دست بر آن چیز.
برخی از لغت شناسان مسح در زبان عرب را به معنای غسل نیز به کار برده اند. در این باره باید گفت هرچند ممکن است که مسح به معنای غسل نیز به کار رفته باشد اما در اینجا به قرینه ی تقابل با غسل به معنای کشیدن دست می باشد.
اطلاق«وَ أمسحوا برؤسکم» حکم می کند که مسمّای مسح کافی است زیرا مسح سر به مسح بخشی از سر نیز صدق می کند چنان که روایات به این موضوع تاکید دارد.
زراره می گوید: از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم از کجا دانستی که مسح بر بخشی از سر و پا لازم است؟
حضرت فرمود:«ای زراره! این سخنی است که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم ) آن را فرموده و قرآن آن را بیان کرده است،هنگامی که فرمود:«برؤسکم» به خاطر وجود(باء) فهمیدیم بخشی از سر مراد است.
ابن العربی از دانشمندان اهل تسنن معتقد است کلمه ی(باء) نمی تواند به معنی بعض باشد و با نگرش تفسیر قرآن به قرآن خود آیه ی تیمم را به عنوان دلیل سخن خود می آورد.
«فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُمْ»(النساء،۴۳)
یعنی:«ﺑﻪ ﺧﺎﻛﻰ ﭘﺎﻙ،ﺗﻴﻤﻢ ﻛﻨﻴﺪ ﻭ ﺑﺨﺸﻰ ﺍﺯ ﺻﻮﺭﺕ ﻭ ﺩﺳﺖ ﻫﺎﻳﺘﺎﻥ ﺭﺍ[ﺑﺎ ﺁﻥ]ﻣﺴﺢ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ»
این در حالی است که بسیاری از ادیبان مانند اصمعی،فارسی و…(باء) را به معنی تبعیض گرفته اند.همچنین امام شافعی اهل تسنن (باء) را به معنای مِن تبعیضیه گرفته است.(صابونی،تفسیر آیات الاحکام من القرآن،ج ۱،ص ۵۳۹)
اما پاسخ شیعه در بحث تیمم چنان که بعداً خواهد آمد این است که باید احکام را با توجه به عملکرد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) حکم داد،در حالی که اهل تسنن «و أمسحوا بوجوهکم» را در تیمم بدل از غسل می دانند و این بدل را تعمیم می دهند. و سیاق جمله «و أمسحوا برؤسِکُم» اقتضا می کند که مسح باید بر سر برهنه باشد.
د)مسح پا:
چهارمین عمل وضو که آیه ی شریفه بدان اشاره می کند مسح پا است که می فرماید:
«وَ أرْجُلَکُمْ إلی الْکَعْبَیْن»
همه ی فقهای اهل تسنن اعم از حنفیه، مالکیه، شافعیه و حنابله معتقد به شستن پا و کعبین هستند اما طبری و فقهای شیعه عقیده دارند مراد مسح در مقابل غَسل است با این تفاوت که طبری قائل به تعمیم مسح است.
کعب در لغت به معنی برآمدگی و بلندی است اما مقصود از آن کدام استخوان بدن است؟
اهل تسنن می گویند: استخوانی است که در دو طرف پا در مفصل قوم و ساق قرار دارد(غوزک).
برخی از اهل تسنن هم مانند جوهری می گویند: منظور از کعب استخوان برآمده روی پا است.
فقهای شیعه با توجه به اینکه هر پا یک کعب دارد، جمله ی «وَ أرْجُلَکُمْ إلی الْکَعْبَیْن» را به مسح دو کعب در هر دو پا اشاره می کند.
قرائت صحیح أرجُل:
منشأ اختلاف در تفسیر مسح پا اختلاف در قرائت «أرْجُلَکُم» است که بر سه وجه خوانده شده است:
۱- قرائت نصب که قرائت رایج و قرائت نافع، ابن عامر و کسایی است به دلیل عطف بر« أیدیَکُم» یا تقدیر «فاغسِلوا»،در نتیجه باید صورت و پاها را شست.
۲- قرائت جر که قرائت ابن کثیر و همزه است و بر آن چند احتمال داده شده است:
الف) عطف بر «رئوسِکُم» لفظاً و معناً که نتیجه ی آن مسح است.
ب) مجرور به حرف جر مقدر که در نتیجه پا را باید مسح نمود.
ج) عطف بر «أیدی» است ولی به دلیل مجاورت مجرور شده است مثل:
«إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ أَلِیمٍ»(هود،۲۶)
یعنی:«ﻣﻦ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺍﺯ ﻋﺬﺍﺏ ﺭﻭﺯﻯ ﺩﺭﺩﻧﺎﻙ ﺑﻴﻤﻨﺎﻛﻢ.»
در نتیجه پاها را باید شست.
د) قرائت رفع که قرائت حسن،ولید بن مسلم و سلیمان اعمش است با تقدیر وصف مقصوره که نتیجه ی آن با قرائت نصب یکسان است.
شیعه، روایات فراوانی از اهل بیت (علیهم السلام) دارد از جمله روایت غالب ابن هذیل که از امام صادق(علیه السلام) درباره ی مسح پا می پرسد،آن حضرت فرمود:«هو الذی نَزَّل به جبرئیل»
یا روایت محمد بن ابی نصر بزنطی که از امام رضا(علیه السلام) درباره ی چگونگی مسح پا سوال کرد حضرت این گونه عمل کرد: دستش را بر انگشتان گذاشت و تا کعبین و روی پا مسح نمود.
اطلاق آیه حکم می کند که مسح با آب جدید نیز درست است اما روایات ائمه این اطلاق را با آب باقی مانده در دست مقید کرده اند و فقهای شیعه بر اساس آن فتوا داده اند مانند: روایت زراره از امام محمد باقر(علیه السلام) که در آن از وضوی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) سوال شد آن حضرت فرمود:«…سپس سر و پاهایش را تا کعبین با آب اضافی آب دستش مسح کرد و آب جدیدی برنداشت.»(وسائل الشیعه،باب ۱۵)
-مسح بر خُفَّین:
جمله ی «وَ أمسحوا برؤسکُم و أرجُلکُم» بیانگر این است که مسح پا باید بر پوست پا باشد.فقهای امامیه بر همین اساس و با استفاده از روایات پیشوایان معصوم خود فتوا بر روا نبودن مسح بر کفش و جوراب داده اند مگر اینکه ضرورتی مثل جبیره ،سرما،ترس از دشمن بر دین و دنیا و…اقتضا کند.(جواهرالکلام،ج۲،ص۲۴۱)
اما فقهای اهل تسنن اصرار بر این دارند که مسح بر خفّین جائز و حتی از علائم شریعت است تا جایی که جزایری می گوید: هرچند قرآن شستن خود پا را واجب کرده است اما شارع، مسح بر خفّین را به عنوان رخصت و سهولت جایز دانسته است و بیش از ۴۰ نفر از صحابه بلکه ۷۰ نفر آن را از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) نقل کرده اند.
– غسل
«وَإِن کُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِن کُنتُم مَّرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنکُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُم مِّنْهُ مَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُم مِّنْ حَرَجٍ وَلَٰکِن یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ »(المائده،۶)
یعنی:«و ﺍﮔﺮ ﺟﻨﺐ ﺑﻮﺩﻳﺪ،ﻏﺴﻞ ﻛﻨﻴﺪ ﻭ ﺍﮔﺮ ﺑﻴﻤﺎﺭ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻳﺎ ﺩﺭ ﺳﻔﺮ ﻣﻰ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻳﺎ ﻳﻜﻰ ﺍﺯ ﺷﻤﺎ ﺍﺯ ﻗﻀﺎﻯ ﺣﺎﺟﺖ [ﺩﺳﺘﺸﻮﻳﻰ]ﺁﻣﺪﻩ،ﻳﺎ ﺑﺎ ﺯﻧﺎﻥ ﺁﻣﻴﺰﺵ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﻳﺪ ﻭ ﺁﺑﻰ[ﺑﺮﺍﻯ ﻭﺿﻮ ﻳﺎ ﻏﺴﻞ]ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﺪ،ﺑﻪ ﺧﺎﻛﻰ ﭘﺎﻙ،ﺗﻴﻤﻢ ﻛﻨﻴﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺑﺨﺸﻰ ﺍﺯ ﺻﻮﺭﺕ ﻭ ﺩﺳﺖ ﻫﺎﻳﺘﺎﻥ ﺭﺍ ﻣﺴﺢ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ.ﺧﺪﺍ ﻧﻤﻰ ﺧﻮﺍﻫﺪ[ﺑﺎ ﺍﺣﻜﺎﻣﺶ]ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻨﮕﻰ ﻭ ﻣﺸﻘﺖ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﻫﺪ،ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ[ﺍﺯ ﺁﻟﻮﺩﮔﻰ ﻫﺎ] ﭘﺎﻙ ﻛﻨﺪ ﻭ ﻧﻌﻤﺘﺶ ﺭﺍ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎﻳﺪ،ﺗﺎ ﺳﭙﺎﺱ ﮔﺰﺍﺭﻳﺪ»
این بخش از آیه مشتمل بر دو بحث مهم فقهی است،یکی غسل و دیگری تیمّم.
در این آیه می فرماید: اگر جنب باشید خود را پاک کنید در این جا نیز مانند وضو نامی از غسل برده نشده است و تنها از عملی که بعداً در لسان نبی مکرّم(صلی الله علیه و آله) عنوان غسل را به خود گرفت با عنوان طهارت یاد شده است.
در روایتی از امام کاظم(علیه السلام) آمده است که وقتی امام علی(علیه السلام) و حضرت خدیجه(سلام الله علیها) اسلام آوردند پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) به آن ها فرمود:«جبرئیل پیش من است و شمارا به بیعت اسلام دعوت می کند و می گوید برای اسلام شروطی است…یکی از آن شروط غسل جنابت در گرما و سرما است و اقامه ی نماز و…»(وسائل الشیعه،ج ۱،ص۲۸۱)
توضیح اینکه به یقین امام علی(علیه السلام) از بدو تولد مسلمان بوده و به عنوان امام تمام احکام را انجام داده است و وجوب غسل جنابت در گرما و سرما به علت مشخص شدن شرط اسلام برای سایرین است.
این توضیح هم لازم به ذکر است که قرآن به تعبیر «اغتسال» اشاره کرده است در جایی که در سوره ی نساء می فرماید:
«وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِی سَبِیلٍ حَتَّىٰ تَغْتَسِلوا»(النساء،۴۳)
یعنی:« ﻭ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﺯ ﻧﺰﺩﻳﻚ ﻧﺸﻮﻳﺪ ﺗﺎ ﻏﺴﻞ ﻛﻨﻴﺪ.»
-جنابت
لغت شناسان می گویند: جُنُب در لغت به معنای بعید و دور است و اگر به شخصی که آمیزش جنسی انجام داده جنب می گویند، به این دلیل است که او را از نماز و مسجد و امثال آن دور می کند و در اصطلاح فقهی عبارت است از آنچه که موجب دوری از احکام پاکان می شود از انزال یا آمیزشی که موجب غسل شود.
-طهارت
در قرآن بعد از مسئله ی جنابت می فرماید: «فَاطَّهَّرُوا»، امر به تحصیل طهارت می کند.
طهارت در اصطلاح فقهی عبارت است از به کارگیری پاک کننده ای همراه با نیت.
بنابر عقیده ی برخی دیگر طهارت اسم است برای وضو یا غسل یا تیمّم به نحوی که در اباحه ی نماز تأثیر داشته باشد.
-غسل جنابت
غسل اسم مصدر از عمل اغتسال است، یعنی فعلی که انسان با ریختن آب بر بدن خود انجام می دهد. برخی هم گفته اند استعمال آب پاک در همه ی اجزای بدن به نحو مخصوص.
با قید همه ی بدن وضو از مدار تعریف بیرون می رود.چون در وضو شستن برخی از اعضا مطلوب بود به غسل تعبیر کرده اند و در این جا چون شستن همه ی اعضا مطلوب است به طهارت تعبیر شده است.
-احکام جنابت
در آیه ی چهل و سوم سوره ی نساء به برخی احکام جنابت اشاره شده است.
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاهَ وَأَنتُمْ سُکَارَىٰ حَتَّىٰ تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِی سَبِیلٍ حَتَّىٰ تَغْتَسِلُوا وَإِن کُنتُم مَّرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِّنکُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُمْ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَفُوًّا غَفُورًا»(النساء،۴۳)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ!ﺩﺭ ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﺯ ﻧﺰﺩﻳﻚ ﻧﺸﻮﻳﺪ ﺗﺎﺯﻣﺎﻧﻰ که[ﻣﺴﺘﻰ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﻃﺮﻑ ﺷﻮﺩ ﻭ ﺍﺯ ﺭﻭﻯ ﻫﻮﺷﻴﺎﺭﻯ]ﺑﺪﺍﻧﻴﺪ[ﻛﻪ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﻧﻤﺎﺯ]ﭼﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻴﺪ. ﻭ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﺯﻧﺰﺩﻳﻚ ﻧﺸﻮﻳﺪ ﺗﺎ ﻏﺴﻞ ﻛﻨﻴﺪ ﻣﮕﺮ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺳﻔﺮ [ﻛﻪ ﺁﺏ ﻧﻴﺎﺑﻴﺪ،ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻴﻤﻢ ﻧﻤﺎﺯ ﺑﺨﻮﺍﻧﻴﺪ].ﻭ ﺍﮔﺮ ﺑﻴﻤﺎﺭﻳﺪ،ﻳﺎ ﺩﺭ ﺳﻔﺮﻳﺪ،ﻳﺎ ﻳﻜﻰﺍﺯ ﺷﻤﺎ ﺍﺯ ﻗﻀﺎﻯ ﺣﺎﺟﺖﺁﻣﺪﻩ،ﻳﺎ ﺑﺎ ﺯﻧﺎﻥ ﺁﻣﻴﺰﺵﻛﺮﺩﻩ ﺍﻳﺪ ﻭ ﺁﺑﻰ[ﺑﺮﺍﻯ ﻭﺿﻮ ﻳﺎ ﻏﺴﻞ] ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﺪ،ﺑﻪ ﺧﺎﻛﻰ ﭘﺎﻙ،ﺗﻴﻤﻢ ﻛﻨﻴﺪ ﻭ ﺑﺨﺸﻰ ﺍﺯ ﺻﻮﺭﺕ ﻭ ﺩﺳﺖ ﻫﺎﻳﺘﺎﻥ ﺭﺍ[ﺑﺎ ﺁﻥ]ﻣﺴﺢﻧﻤﺎﻳﻴﺪ ؛ ﻳﻘﻴﻨﺎ ﺧﺪﺍ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻨﻨﺪﻩ ﻭ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺁﻣﺮﺯﻧﺪﻩ ﺍﺳﺖ.»
آیه در مقام نهی از انجام دادن فعلی است که باید دید متعلق و مضاف الیه این نهی چیست؟
در این باره دو دیدگاه وجود دارد،برخی از مفسران بر این باورند که کلمه ی «الصَّلَاهَ» در تعبیر «لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاهَ » حقیقت ثانوی است و برخی دیگر معتقدند منظور از آن محل صلوه یعنی مسجد است و جمله ی «وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِی سَبِیل» که به معنای عبور کننده و مسافر است بر آن عطف می شود.
به نظر می رسد قول دوم صحیح تر است چون به محل عبادت نیز(صلوه) اطلاق شده است چنان که در سوره ی مبارکه ی حج می فرماید:
«لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا» (الحج،۴۰)
یعنی:« ﻫﻤﺎﻧﺎﺻﻮﻣﻌﻪ ﻫﺎ ﻭ ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ ﻭ ﻛﻨﻴﺴﻪ ﻫﺎ ﻭ ﻣﺴﺠﺪﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﻧﺎم ﺧﺪﺍ ﺫﻛﺮ ﻣﻰ ﺷﻮﺩ ﺑﻪ ﺷﺪﺕ ﻭﻳﺮﺍﻥ ﻣﻰ ﺷﺪﻧﺪ»
زراره و محمدبن مسلم از امام باقر(علیه السلام) درباره ی دخول جنب و حائض به مسجد سوال می کنند،حضرت می فرمایند:«حائض و جنب داخل مسجد نشوند مگر در حال عبور چرا که خداوند می فرماید: وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِی سَبِیلٍ »
دو استثنا در ورود جنب به مساجد مطرح است ؛
یکی اینکه مسجد الحرام و مسجد النبی از عموم جواز عبور جنب از مساجد استثنا شده و فرد جنب حتی حق عبور از آن ها را نیز ندارد.چنان که جمیل بن درّاج از امام صادق(علیه السلام) روایت می کند که حضرت فرمود:«جنب می تواند در تمام مساجد راه برود اما نباید بنشیند مگر مسجد الحرام و مسجد النبی که راه رفتن و نشستن در آن نیز اشکال دارد.»(وسائل الشیعه،باب ۱۵، حدیث ۴)
دومین استثنا مربوط به اهل بیت (علیه السلام) است که روایات شیعه و اهل تسنن گواه آن است.
به عنوان مثال در تفسیر قرطبی،ج ۵،ص ۲۰۷ و سنن ترمزی حدیث ۳۶۱۱ آمده است که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) فرمودند:«سزاوار نیست بر مسلمانی که جنب در مسجد باشد مگر من و علی ابن ابی طالب(علیه السلام)»
همچنین در روایت دیگری از امام رضا(علیه السلام) از قول امام علی(صلوات الله علیه) می خوانیم که حضرت فرمود:« جایز نیست بر کسی که جنب در مسجد باشد مگر پیامبر(صلی الله علیه و آله) ،امام علی(علیه السلام) و حضرت زهرا(سلام الله علیها).»(وسائل الشیعه،باب ۱۵،ح ۱۱،۱۲،۱۳)
به نظر می رسد این فضیلت به دلیل طهارت ذاتی اهل بیت(علیهم السلام) است.طهارتی که خداوند نیز اراده ی لطفی خود را به پاکیزگی آن ها از هرگونه رجس و پلیدی اراده کرده است. آن چنان که در سوره ی مبارکه احزاب میخوانیم:
«إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا» (الاحزاب،۳۳)
یعنی:«ﺟﺰ ﺍﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﺧﺪﺍ ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﭘﻠﻴﺪﻯ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺷﻤﺎ ﺍﻫﻞ ﺑﻴﺖ ﺑﺮﻃﺮﻑ ﻧﻤﺎﻳﺪ،ﻭ ﺷﻤﺎ ﺭﺍ ﭼﻨﺎﻥ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺍﺳﺖ[ﺍﺯ ﻫﻤﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎﻥ ﻭ ﻣﻌﺎﺻﻰ] ﭘﺎﻙ ﻭ ﭘﺎﻛﻴﺰﻩ ﮔﺮﺩﺍﻧﺪ.»
-تیمّم
«فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُم مِّنْهُ» (المائده،۶)
یعنی:«ﺁﺑﻰ[ﺑﺮﺍﻯ ﻭﺿﻮ ﻳﺎ ﻏﺴﻞ]ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﺪ، ﺑﻪ ﺧﺎﻛﻰ ﭘﺎﻙ، ﺗﻴﻤﻢ ﻛﻨﻴﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺑﺨﺸﻰ ﺍﺯ ﺻﻮﺭﺕ ﻭ ﺩﺳﺖ ﻫﺎﻳﺘﺎﻥ ﺭﺍ ﻣﺴﺢ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ».
بخش دوم آیه اشاره به تیمّم دارد. تیمّم در لغت به معنی قصد است و شکی نیست که مقصد بودن زمین در استفاده و به کار گرفتن آن است که به «ضرب الیده علی الارض» تعبیر می شود.
این بخش از آیه که اشاره به مسئله ی تیمّم دارد شامل احکام زیر است:
۱- بدلیت طهارت ترابیه(تیمّم) از طهارت مائیه
۲- مسوغات(مجوزات تیمّم:بیماری و نبودن آب)
۳- وجوب نفسی و غیری تیمّم
۴- آنچه می توان با آن تیمّم کرد.
۵-افعال تیمّم مانند زدن دست برخاک،مسح صورت و مسح دو دست
-تعریف وجوب نفسی و غیری
وجوب نفسی مقابل وجوب غیری بوده و به وجوبی گفته می شود که به خاطر وجوب مصلحت در مقابل آن به طور مستقل واجب شده است نه به منظور رسیدن مصلحت موجود در یک واجب دیگر مانند نمازهای یومیه و روزه های ماه مبارک رمضان؛ به بیان دیگر وجوب نفسی آن است که مورد تکلیف خود به خود مطلوب و مورد نظر باشد.
امام صادق(علیه السلام) می فرمایند:«خداوند زمین را برای او(پیامبر(صلی الله علیه و آله)) مسجد و طهور(وسیله ی طهارت) قرارداد.»«جعل له الارض مسجدا و طهورا»
و پیامبر(صلی الله علیه و آله) در روایتی فرمودند:«تمام زمین برای ما مسجد است و هرگاه آب نباشد خاک زمین وسیله ی طهارت ما است.»
-رأی خلیفه دوم
مشهور است که عمربن خطاب بدلیت تیمّم را باور نداشت و می‌گفت در نبود آب نماز ساقط است. فخر رازی در تفسیر خود از این مطلب یاد کرده است .
اگرچه مشخص است این حکم اجتهاد در مقابل نص است و نمی توان سخن خلیفه ی دوم را بر نصّ کلام خدا مقدم داشت.به عبارت دیگر یکی از اختلافات شیعه و اهل تسنن عدم پذیرش و قبول اجتهاد در مقابل نص است.
-واژه ی صعید
صعید در لغت به معنای وجه الارض خواه دارای خاک باشد یا نباشد و به این دلیل به آن صعید گفته میشود که از سمت درون زمین و بالاترین نقطه پوسته است.
-واژه ی طیّب
در مقابل خبیث به معنای لذیذ، حلال و پاک است و در اینجا به معنای دوم یا سوم است که البته جمع بین این دو هم دور نیست.
-مسح صورت
غرض از زدن دست بر زمین و خاک آلود نمودن آن این است که از طهارت ترابیه بهره بگیرد و لذا میفرماید:«وَ أمسحوا بوجوهَکُم»
بادقت در تعبیر «بوجوهکم» معلوم میشود که مسح همه ی صورت لازم نیست بلکه مسح بخشی از آن کفایت می‌کند چنانکه در بحث مسح سر و پا در وضو گفته شد.
-مسح دو دست
در ادامه ی افعال تقدیم می فرماید:«فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُم مِّنْهُ» که به عنوان سومین عمل تیمّم مطرح است و از اینکه فرمود:« فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُم مِّنْهُ» می‌توان برداشت کرد که مسح صورت و دست باید به ترتیب باشد.
زراره می‌گوید از امام باقر( علیه السلام )درباره ی چگونگی تیمّم پرسیدم. آن حضرت دستش را به زمین زد و بلند کرد و بعد آن را فوت کرده سپس پیشانی و پشت دو دستش را یکبار مسح کرد.(وسائل الشیعه ،باب ۱۱)
-لزوم علوق
مراد از علوق گرد و غباری است که هنگام زدن دست بر زمین بردست باقی می‌ماند که در اینجا بحث است که آیا وجوب علوق بر دست لازم است یا نه؟که دیدگاه شیعه و اهل تسنن در این خصوص متفاوت است.
شیعه علوق را معتبرنمی داند و دلیلش ظاهر واژه ی «صعید» است که به وجه الارض تفسیر شده است.اما اینکه مسح باید تا کجا باشد آنچه در آیه آمده امر به مسح وجه و دست است و شکی در آن نیست اما در این که حد و مرز این دو عضو در تیمّم کجاست باز هم در شیعه و اهل تسنن نظریات مختلفی وجود دارد که بیشتر اهل تسنن می‌گویند تمام صورت باید مسح شود و حتی بین گوش ،چشم ،پشت پلک چشم،بناگوش و وَتَرَ( نوک بینی تا سبیل) و نیز ریش باید مسح شود. البته ابوحنیفه مقدار زاید ریش را استثنا کرده است.
- عوامل بدلیت
مومن نماز خوان از سه حال خارج نیست:
۱- محدث به حدث اصغر و در حال حضر و سلامتی که وظیفه اش وضو است.
٢- محدث به حدث اکبر و در حال حضر و سلامتی که وظیفه اش غسل است.
٣- محدث به حدث اصغر یا اکبر و در حال بیماری یا سفر که وظیفه اش تیمّم است.
بنابر این شخص مکلّف ممکن است بر اثر عواملی محدث شود و در استعمال آب برای رفع آن حدث با مشکل روبرو شود که در اینجا به همه ی موارد اشاره شده است:
۱- بیماری که مانع استعمال آب است.«إن کنتُم مرضیٰ»
۲- مسافرت که عامل نیافتن آب است.«أو علی سفرٍ» این تعبیر با توجه به عطف«إن کنتم» به معنی « وَکنتُم مسافرین» می باشد.
۳- تخلّی که موجب بروز حدث اصغر است.«أو جاءَ اَحَدٌ مِنکُم مِنَ الغائط»:این تعبیر که در اصل به معنای مکان گود است کنایه از محل قضای حاجت دارد.
۴- آمیزش که موجب حدث اکبر است.«أو لامَستُم النساء»:چنانکه قبلاً هم گفتیم این تعبیر کنایه از آمیزش جنسی است.
بر اساس این تقسیم«لَم تَجدوا ماءً» را به ناتوانی و نیافتن آب تفسیر کرده اند و تخلّی و آمیزش دو موجب حدث و بیماری و مسافرت دو عامل تیمّم قلمداد شده است.
تعبیر«فَلَم تجدوا ماءً فَتَیَمموا» بیانگر دو نکته است:
اول اینکه باید در حد متعارف تلاش کرد و اگر آبی پیدا نشد تیمّم کنی.
دوم اینکه هرگاه آب یافته شود تیمّم باطل می شود چرا که فقدان آب مجوز تیمّم بود اما با وجود آن و انتفای شرط، مشروط نیز منتفی میشود.
امام صادق (علیه السلام) از قول پدر بزرگوارشان امیرمومنان(صلوات الله علیه) می فرمایند: «مسافر برای جستجوی آب در زمین ناهموار به مقدار پرتاب یک تیر (حدود ۱۵۰متر) و در زمین هموار به مقدار پرتاب ۲ تیر برود و بیشتر از آن لازم
نیست.
– قاعده ی نفی حرج و سختی
آنچنان که پیشتر اشاره شد اصل کلی در تشریع احکام سهولت و آسانی است و شارع مقدّس تکالیف را به قدر طاقت مکلّفین قرار داده است و هرگاه عملی فوق طاقت آنان باشد خود آن را برداشته است. این اصل در تمام ابواب فقه
اعم از عبادات و معاملات جاری و ساری است.
در طهارت ابتدا آب و زمین را مطهر قرار داد چنانکه امام صادق(علیه السلام) فرمود: «خداوند خاک را پاک کننده قرار داد آن گونه که آب را پاک کننده قرار داد».
در حکم اولی طهارت مائیه را شرط صحت نماز قرار داد و در حال سختی از قبیل نبود آب، ضرر، مسافرت و بیماری طهارت ترابیه را جایگزین آن کرد و با عدم تمکّن از تیمّم در مرحله ی بعدی آن را نیز برداشت. بنابراین روشن است
که راز اصلی در تشریع تیمٓم برداشتن مشقت و حرج از مسلمانان ضمن رعایت طهارت است.
-نماز
-مفهوم لغوی صلوه
لغت شناسان درباره ی واژه ی صلوه ۲ دیدگاه ارائه کرده اند:
نخست آنکه صلوه در اصل به معنای دعا است، دوم آنکه کلمه صلوه بین دعا، تعظیم، رحمت و برکت مشترک است.
بنابر دیدگاه نخست کاربرد واژه ی صلوه در افعال و اذکار مخصوصی که در فارسی آن را نماز می نامیم اطلاق جزء بر کل است. چون نماز مشتمل بر دعا است و اسم یکی از اجزاء را بر همه ی اجزاء نهاده اند، از لحاظ نوع کاربرد
نیز مجاز است. زیرا افزون بر اینکه استعمال جزء به کل مجاز است نقل لفظ از معنی موضوع له به معنی دیگر نیز مجاز است.
در قرآن کریم نزدیک به ۲۰ مسئله از مسائل نماز در قالب ۵۰ آیه وجود دارد؛ مانند: وجوب نماز، طهارت به عنوان شرط، رکوع، سجده، قبله، قرائت، قیام، مکان نمازگزار، نیت، نماز جماعت، نماز خوف، نماز شب، نماز طواف، نماز
قصر، نماز مسافر، نماز‌میّت و وقت نماز که در اینجا تنها به دو موضوع اشاره خواهیم کرد.
در قرآن کریم واژه ی صلوه به چند معنی آمده است:
۱-دعا
«خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلَاتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ
عَلِیمٌ»(التوبه،۱۰۳)
یعنی:«ﺍﺯ ﺍﻣﻮﺍﻟﺸﺎﻥ ﺯﻛﺎﺗﻰ ﺩﺭﻳﺎﻓﺖ ﻛﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺁﻥ [ﻧﻔﻮﺱ ﻭ ﺍﻣﻮﺍﻟﺸﺎﻥ ﺭﺍ ]ﭘﺎﻙ ﻣﻰ ﻛﻨﻰ ،ﻭ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﺭﺷﺪ ﻭ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻣﻰ ﺩﻫﻰ ؛ ﻭ [ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺩﺭﻳﺎﻓﺖ ﺯﻛﺎﺕ] ﺑﺮ ﺁﻧﺎﻥ ﺩﻋﺎ ﻛﻦ ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺩﻋﺎﻯ ﺗﻮ ﻣﺎﻳﻪ ﺁﺭﺍﻣﺸﻰ ﺑﺮﺍﻯ ﺁﻧﺎﻥ ﺍﺳﺖ ؛ ﻭ ﺧﺪﺍ ﺷﻨﻮﺍ
ﻭ ﺩﺍﻧﺎﺳﺖ».
۲-درود
به معنی رحمت و سلامی است که خدا ،فرشتگان و مومنان بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌فرستند چنان که می فرماید:
«إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُواتَسْلِیمًا»(احزاب،۵۶)
یعنی:«ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺧﺪﺍ ﻭ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺩﺭﻭﺩ ﻭ ﺭﺣﻤﺖ ﻣﻰ ﻓﺮﺳﺘﻨﺪ. ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ ! ﺑﺮ ﺍﻭ ﺩﺭﻭﺩ ﻓﺮﺳﺘﻴﺪ ﻭ ﺁﻥ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺍﺳﺖ، ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺍﻭ ﺑﺎﺷﻴﺪ.»
در این آیه واژه صلوه دوبار و برای سه نوع عمل به کار رفته است که یا مشترک لفظ است بدین معنی که مراد از صلوه خدا رحمت، منظور از صلوه فرشتگان استغفار و مقصود از صلوه مومنان دعا است و یا اینکه مشترک معنوی
است.
یعنی گرچه صلوه خدا، فرشتگان و مومنان همه از سنخ دعا است اما در نحوه ی صدور و کیفیت با یکدیگر متفاوت اند.
٣-نماز
چنانکه میفرمایند:«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ»(المائده،۶)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ! ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ [ﻗﺼﺪ] ﻧﻤﺎﺯ ﺑﺮﺧﻴﺰﻳﺪ، ﺻﻮﺭﺕ خود را بشویید».
معنی اول لغوی و معنی دوم مشترک و معنی سوم منقول است به هر حال آنچه در این بحث مهم است اینکه مستنبط احکام بداند صلوه در چه معنایی به کار رفته است.
صلوه در اصطلاح فقها این چنین تعریف شده است: عبادتی که شارع آن را قرار داده است به نحوی که با تکبیر یا جایگزین آن آغاز و به سلام یا جایگزین آن خاتمه می یابد.
برخی هم گفته اند: صلوه عبارت است از ارکان و اذکار مخصوص با شرایط مشخص در زمان معین.
بنابراین در جمع‌بندی معنای لغوی و اصطلاحی باید گفت که صلوه، استعمال یک حقیقت شرعی است که شرع مقدس این کلمه را در معنی جدید یعنی یک سلسله اذکار و اوراد به کار برده است.
-وجوب نماز
آیات بسیاری در تشریع اصل نماز و وجوب آن دلالت می کند از جمله آنها می‌توان به آیه های زیر اشاره کرد:
۱- آیه ی شریفه ی:
«فَأَقِیمُوا الصَّلَاهَ إِنَّ الصَّلَاهَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَابًا مَّوْقُوتًا»(النساء،۱۰۳)
یعنی:«ﻧﻤﺎﺯ ﺭﺍ [ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﻣﻌﻤﻮﻟﺶ] ﺍﻗﺎﻣﻪ ﻛﻨﻴﺪ. ﻣﺴﻠﻤﺎ ﻧﻤﺎﺯ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﺩﺭ ﺍﻭﻗﺎﺗﻰ ﻣﺸﺨﺺ ﻭ ﻣﻌﻴﻦ ﻭﻇﻴﻔﻪ ﺍﻯ ﻣﻘﺮﺭ ﻭ ﻟﺎﺯم ﺑﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎﻥ ﺍﺳﺖ».
(کتاب) کنایه از فرض وجوب است چنانکه درباره ی روزه می فرماید:
«کُتِبَ علیکُم الصیام»(البقره،۱۸۳)
یعنی: «روزه بر شما نوشته شد»
ممکن است موقوت به معنی موقت یعنی وقت دار باشد و ممکن است به معنی ثبات معنی ناپذیری و ساقط نشدن در هیچ حال باشد با توجه به اینکه این بخش از آیه در مقام تعلیل برای جمله«فَإذِا اصْمأَنتُم» است معنی اول به نظر
برخی مفسران مناسب تر است.
در هر صورت این آیه به وجوب نماز دلالت می کند بر اساس معنی اول دلالتی مستقیم دارد بر اساس معنای دوم غیر مستقیم.
توضیح اینکه چرا فرموده است «علی المومنین» و نفرموده «علی الانسان» یا «علی الناس» را در آینده خواهیم گفت.
۲-آیه ی شریفه ی:«حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاهِ الْوُسْطَىٰ وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ»(البقره،۲۳۸)
یعنی:«ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻧﻤﺎﺯﻫﺎ ﻭ ﺑﻪ ﻭﻳﮋﻩ ﻧﻤﺎﺯ ﻣﻴﺎﻧﻪ [ﻛﻪ ﺑﺮ ﺍﺳﺎﺱ ﭘﺎﺭﻩ ﺍﻯ ﺍﺯ ﺭﻭﺍﻳﺎﺕ، ﻧﻤﺎﺯ ﻇﻬﺮ ﺍﺳﺖ] ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻛﻨﻴﺪ، ﻭ [ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﺎﺩﺕ] ﻓﺮﻭﺗﻨﺎﻧﻪ ﺑﺮﺍﻯﺧﺪﺍ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻴﺪ».
حفظ به معنی رعایت کردن، پایبند بودن و در جستجوی چیزی بودن است و محافظت به معنی مراقبت و مداومت بر نماز است که در همه حال خوف یا آرامش، پیاده یا سواره، بیماری یا صحّت باید انجام شود.
۳- آیه ی شریفه ی:«وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاهِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا»(طه،۱۳۲)
یعنی:«ﻭ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﺍﺕ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﺯ ﻓﺮﻣﺎﻥ ﺑﺪﻩ ﻭ ﺧﻮﺩ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺁﻥ ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﻰ ﻭﺭﺯ»
خداوند در این آیه به پیامبر امر می کند که اهل بیت یا اهل دین خود رابه نماز امر کند. در اینجا نیز از ماده ی اَمَرَ و از صیغه ی امر اُأمُر بهره گرفته است و این امر دلیلی بر تاکید مطلب است. البته باید توجه داشت که این فرمان مخصوص اهل بیت(علیهم السلام) نیست.
۴-آیات شریفه ی:
«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون»(المؤمنون،۱)
یعنی «ﺑﻰ ﺗﺮﺩﻳﺪ ﻣﻮﻣﻨﺎﻥ ﺭﺳﺘﮕﺎﺭ ﺷﺪﻧﺪ»
«الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»(المؤمنون،۲)
یعنی:«ﺁﻧﺎﻥ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻧﻤﺎﺯﺷﺎﻥ [ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ]ﻓﺮﻭﺗﻦ [ﻭ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻦ ﺑﺎ ﺣﻀﻮﺭ ﻗﻠﺐ] ﺍﻧﺪ.»
«وَالَّذِینَ هُمْ عَلَىٰ صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ»(المؤمنون،۹)
یعنی:«ﻭ ﺁﻧﺎﻥ ﻛﻪ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﺑﺮ [ﺍﻭﻗﺎﺕ ﻭ ﺷﺮﺍﻳﻂ ﻇﺎﻫﺮﻯ ﻭ ﻣﻌﻨﻮﻯ] ﻧﻤﺎﺯﻫﺎﻳﺸﺎﻥ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺩﺍﺭﻧﺪ .»
روشن است که خشوع در نماز و مواظبت از آن فرق بر اصل وجوب آن است از این رو همه آیاتی که به نحوی از احکام نماز سخن می‌گویند به وجوب آن نیز دلالت دارد.
-اهمیت نماز
آیات زیادی از قرآن از زوایای گوناگون به اهمیت نماز دلالت می کند.
۱- وجوب نماز در همه شرایع
از ظاهر آیات برمی‌آید که نماز به عنوان بهترین عامل ارتباط با خدا در همه ی ادیان الهی وجود داشته است اگرچه ممکن است از نظر کمّی و کیفی با یکدیگر متفاوت باشند و این به اقتضای شرایع مختلف است.
قرآن کریم از زبان حضرت ابراهیم( علیه السلام) می فرماید:
«رَّبَّنَا إِنِّی أَسْکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِندَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلَاهَ»(ابراهیم،۳۷)
یعنی:«ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭﺍ ! ﻣﻦ ﺑﺮﺧﻰ ﺍﺯ ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻧﻢ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺩﺭﻩ ﺍﻯ ﺑﻰ ﻛﺸﺖ ﻭ ﺯﺭﻉ ﻧﺰﺩ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺤﺘﺮﻣﺖ ﺳﻜﻮﻧﺖ ﺩﺍﺩم ؛ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭﺍ ! ﺑﺮﺍﻯ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤﺎﺯ ﺭﺍ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺩﺍﺭﻧﺪ»
«رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلَاهِ وَمِن ذُرِّیَّتِی رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ»(ابراهیم،۴٠)
یعنی:«ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭﺍ ! ﻣﺮﺍ ﺑﺮ ﭘﺎﺩﺍﺭﻧﺪﻩ ﻧﻤﺎﺯ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﻩ، ﻭ ﻧﻴﺰ ﺍﺯ ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻧﻢ [ﺑﺮﭘﺎﺩﺍﺭﻧﺪﮔﺎﻥ ﻧﻤﺎﺯ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﻩ]ﻭ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭﺍ ! ﺩﻋﺎﻳﻢ ﺭﺍ ﺑﭙﺬﻳﺮ».
یا در مورد اسماعیل صادق الوعد میفرماید:
«وَکَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاهِ وَالزَّکَاهِ وَکَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا»(مریم،۵۵)
یعنی:«ﻭ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﺧﺎﻧﻮﺍﺩﻩ ﺍﺵ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﺯ ﻭ ﺯﻛﺎﺕ ﻓﺮﻣﺎﻥ ﻣﻰ ﺩﺍﺩ، ﻭ ﻧﺰﺩ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭﺵ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻩ ﺑﻮﺩ».
و درباره ی شعیب (علیه السلام) می فرماید:
«قَالُوا یَا شُعَیْبُ أَصَلَاتُکَ تَأْمُرُکَ أَن نَّتْرُکَ مَایَعْبُدُ آبَاؤُنَا أَوْ أَن نَّفْعَلَ فِی أَمْوَالِنَا مَا نَشَاءُ إِنَّکَ لَأَنتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ»(هود،۸۷)
یعنی:«ﮔﻔﺘﻨﺪ : ﺍﻯ ﺷﻌﻴﺐ ! ﺁﻳﺎ ﻧﻤﺎﺯﺕ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﻣﺎﻥ ﻣﻰ ﺩﻫﺪ ﻛﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﺭﺍ ﭘﺪﺭﺍﻧﻤﺎﻥ ﻣﻰ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ ﺭﻫﺎ ﻛﻨﻴﻢ ؟ ﻳﺎ ﺍﺯ ﺍﻳﻨﻜﻪ ﺩﺭ ﺍﻣﻮﺍﻟﻤﺎﻥ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﻴﻔﻴﺘﻰ ﻛﻪ ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻫﻴﻢ ﺗﺼﺮﻑ ﻛﻨﻴﻢ ﺩﺳﺖ ﺑﺮﺩﺍﺭﻳﻢ ؟ ﺑﻪ ﺭﺍﺳﺘﻰ ﻛﻪ ﺗﻮ [ﺍﻧﺴﺎﻧﻰ]ﺑﺮﺩﺑﺎﺭ ﻭ ﺭﺍﻩ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺍﻯ [ﭘﺲ ﭼﺮﺍ ﻣﻰ ﺧﻮﺍﻫﻰ ﺩﺭ ﺑﺮﺍﺑﺮ ﺁﺯﺍﺩﻯ ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﻰ ﻭﻫﺰﻳﻨﻪ ﻛﺮﺩﻥ ﺍﻣﻮﺍﻟﻤﺎﻥ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﻴﻔﻴﺘﻰ ﻛﻪ ﺑﺨﻮﺍﻫﻴﻢ ﺑﺎﻳﺴﺘﻰ؟ !]»
درباره ی حضرت موسی(علیه السلام) می فرماید:
«وَأَقِیمُوا الصَّلَاهَ»(یونس،۸۷)
درباره ی بنی اسرائیل می فرماید:
«وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیبًا وَقَالَ اللَّهُ إِنِّی مَعَکُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاهَ »(المائده،۱۲)
یعنی:«ﺧﺪﺍ ﺍﺯ ﺑﻨﻰ ﺍﺳﺮﺍﺋﻴﻞ ﭘﻴﻤﺎﻥ ﮔﺮﻓﺖ،ﻭ ﺍﺯ ﻣﻴﺎﻥ ﺁﻧﺎﻥ ﺩﻭﺍﺯﺩﻩ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺑﺮﺍﻧﻴﮕﺨﺘﻴﻢ ﻭ ﺧﺪﺍ ﺑﻪ ﺁﻧﺎﻥ ﻓﺮﻣﻮﺩ : ﻳﻘﻴﻨﺎ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺷﻤﺎﻳﻢ، ﺍﮔﺮ ﻧﻤﺎﺯ ﺭﺍ ﺑﺮﭘﺎ ﺩﺍﺭﻳﺪ».
در نصایح لقمان می فرماید:
«یا بُنَیَّ اَقِمِ الصلوٰهً و أمر بالمَعروف»
و درباره ی حضرت عیسی (علیه السلام) می فرماید:
«وَجَعَلَنِی مُبَارَکًا أَیْنَ مَا کُنتُ وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاهِ وَالزَّکَاهِ مَا دُمْتُ حَیًّا»(مریم،٣١)
یعنی:«ﻭ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺑﺎﺑﺮﻛﺖ ﻭ ﺳﻮﺩﻣﻨﺪم ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺩﻩ، ﻭ ﻣﺮﺍﺗﺎ ﺯﻧﺪﻩ ﺍم ﺑﻪ ﻧﻤﺎﺯ ﻭ ﺯﻛﺎﺕ ﺳﻔﺎﺭﺵ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ».
از همه ی این آیات برمی‌آید که اولاً نماز از تعالیم مشترک همه انبیای عظام الهی است. دوم عبادتی است که در هیچ مقطعی از زمان قابل ترک نیست.
٢- نماز ناهی از منکر
یکی از اموری که بر اهمیت نماز دلالت می کند این است که نماز باید حضور جدی در جامعه داشته باشد تا مانع منکرات و زشتی ها شود. چنانچه می فرماید:
« إِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ»(عنکبوت،۴۵)
یعنی:«ﻳﻘﻴﻨﺎ ﻧﻤﺎﺯ ﺍﺯ ﻛﺎﺭﻫﺎﻯ ﺯﺷﺖ ، ﻭ ﻛﺎﺭﻫﺎﻯ ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎﺯ ﻣﻰ ﺩﺍﺭﺩ»
٣- نماز وسیله ی یاد خدا
قرآن در این باره می فرماید: «اَقِمِ الصلوٰهَ لِذکریٰ»(طه،۱۴)
و نیز می فرماید:»فَاسعوا إلیٰ ذِکرِالله»(جمعه،٩)
نکته ی قابل توجه اینکه خداوند متعال در تمام شبانه روز بلکه در فاصله ی چند ساعت از بندگان می‌خواهد عبادت را انجام دهند، این بدان معنی است که باید این ذکر و یاد خدا مستمر و بدون انقطاع باشد.
۴- نماز زمینه ی استعانت و کمک
چنان که می فرماید:« اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاه»(البقره،۱۵۳)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ ﺍﺯ ﺻﺒﺮ [روزه]ﻭ ﻧﻤﺎﺯ ﻛﻤﻚ ﺑﺨﻮﺍهید »
۵-نماز فریضه ی ارزشمند
در قرآن به نماز به عنوان یک امر ارزشی توجه ویژه شده است تا آنجایی که مأموریت امامان نور و بندگان صالح را برپایی نماز می داند.
«وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاهِ»(الانبیاء،۷۳)
یعنی:«ﻭ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﭘﻴﺸﻮﺍﻳﺎﻧﻰ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺩﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻥ ﻣﺎ ﻣﺮﺩم ﺭﺍ ﻫﺪﺍﻳﺖ ﻣﻰ ﻛﺮﺩﻧﺪ، ﻭ ﺍﻧﺠﺎم ﺩﺍﺩﻥ ﻛﺎﺭﻫﺎﻯ ﻧﻴﻚ ﻭ ﺑﺮﭘﺎ ﺩﺍﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎ ز ﺭﺍ ﺑﻪ ﺁﻧﺎﻥ ﻭﺣﻰ ﻛﺮﺩیم.»
۶-عبادتی در همه حال
از ویژگی های نماز که لزوم اهتمام به این فریضه را بیان می کند این است که خداوند سبحان به هیچ وجه و در هیچ شرایطی اجازه ی ترک آن را نمی دهد و چنان که پیش از این نیز گفته شد در سلامتی یا بیماری، آرامش یا خطر،
حضر یا سفر، سواره یا پیاده ادای نماز واجب است.
«فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُکْبَانًا فَإِذَا أَمِنتُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَمَا عَلَّمَکُم مَّا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ»(البقره،٢٣٩)
یعنی:«ﭘﺲ ﺍﮔﺮ ﺗﺮﺱﺩﺍﺷﺘﻴﺪ ﻧﻤﺎﺯ ﺭﺍ ﭘﻴﺎﺩﻩ ﻳﺎ ﺳﻮﺍﺭﻩ ﺑﺨﻮﺍﻧﻴﺪ ﻭ ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﺍﻣﻨﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻴﺪ، ﺧﺪﺍ ﺭﺍ ﺑﺎ ﺧﻮﺍﻧﺪﻥ ﻧﻤﺎﺯ ﻳﺎﺩ ﻛﻨﻴﺪ،ﻧﻤﺎﺯﻯ ﻛﻪ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺿﻤﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎﻯ ﺩﻳﻨﻰ ﻛﻪ ﺩﺍﻧﺎﻯ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺒﻮﺩﻳﺪ، ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺁﻣﻮﺧﺖ».
همچنین از نماز در سوره فاطر آیه ۲۹ به عنوان تجارت پرسود، در سوره ی فاطر آیه ۱۸ زمینه ی خشیت و انذار در سوره بقره آیه ۲۷۷ شرط ورود به بهشت یاد میشود.
۷- نماز علامت ایمان
از جمله چیزهایی که اهمیت نماز را بیان می کند اینکه انجام دادن این فریضه در کنار ایمان به توحید، غیب و قیامت قرار گرفته است.
«یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاهَ»(البقره،۳)
یعنی:«ﺑﻪ ﻏﻴﺐ ﺍﻳﻤﺎﻥ ﺩﺍﺭﻧﺪ ﻭ ﻧﻤﺎﺯ ﺭﺍ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﻰ ﺩﺍﺭﻧﺪ.»
البته باید دانست که نماز با کیفیت نشانه ی ایمان است چون می فرماید:
«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ »(المؤمنون،۱ و ٢)
یعنی:«ﺑﻰ ﺗﺮﺩﻳﺪ ﻣﻮﻣﻨﺎﻥ ﺭﺳﺘﮕﺎﺭ ﺷﺪﻧﺪ.ﺁﻧﺎﻥ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻧﻤﺎﺯﺷﺎﻥ ﺑﻪ ﻇﺎهرﻓﺮﻭﺗﻦ ﻭ ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻦ ﺑﺎ ﺣﻀﻮﺭ ﻗﻠﺐ ﺍﻧﺪ.»
«وَالَّذِینَ هُمْ عَلَىٰ صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُون»(المؤمنون،۹)
یعنی:«و کسانی ﻛﻪ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﺑﺮ ﺍﻭﻗﺎﺕ ﻭ ﺷﺮﺍﻳﻂ ﻇﺎﻫﺮﻯ ﻭ ﻣﻌﻨﻮﻯ ﻧﻤﺎﺯﻫﺎﻳﺸﺎﻥ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺩﺍﺭﻧﺪ.»
– نمازهای روزانه
عبادت هایی که در شریعت اسلام وجود دارد به لحاظ تکرار در زمان با یکدیگر متفاوت اند. حج عمره یکبار، خمس و زکات یک مال و یک بار، روزه سالی یک ماه اما نماز هر روز و بلکه در فاصله چند ساعت باید انجام شود.
اگر چه در قرآن کریم به اصل وجوب نماز تصریح شده است اما به کیفیت،کمیت، تعداد رکعت ها و نام نمازها اشاره ای نشده است و چگونگی آن را باید در کلام معصومان (علیهم السلام) جستجو کرد.
درباره ی تعداد نمازهای روزانه و از زاویه ی آیات الأحکام تنها می‌توان به فرد بودن آن پی برد چون می فرماید:
«حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاهِ الْوُسْطَىٰ»(البقره،۲۳۸)
یعنی:«ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻧﻤﺎﺯﻫﺎ ﻭ ﺑﻪ ﻭﻳﮋﻩ ﻧﻤﺎﺯ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺍﺳﺎﺱ ﭘﺎﺭﻩ ﺍﻯ ﺍﺯ ﺭﻭﺍﻳﺎﺕ، ﻧﻤﺎﺯ ﻇﻬﺮ ﺍﺳﺖ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻛﻨﻴﺪ.»
از تعبیر وسطیٰ نشان میدهد که دو طرف وسط مساوی است در غیر اینصورت حقیقی نخواهد بود.
در روایات نیز به این حقیقت اشاره شده است در جایی که زراره از امام صادق (علیه السلام) درباره نماز می پرسد و آن حضرت می فرماید:
«خُمسٌ صلواهٍ فی الیل و النهار» یعنی:پنج نماز در شبانه روز. سپس می پرسدآیا در قرآن نیز بیان شده است؟ حضرت به آیه ی «دلوک الشمس» استناد می کند که می فرماید:«أَقِمِ الصَّلَاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ»(الاسراء،۷۸)
-اسامی نمازهای پنج گانه
برخی از روایات به نام نماز ها اشاره دارد از جمله روایت مرحوم حلبی از امام صادق(علیه السلام) که در تفسیر آیه ی «أَقِمِ الصَّلَاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَىٰ غَسَقِ اللَّیْلِ» می فرماید:«خداوند از ظهر تا نصف شب ۴ نماز را واجب کرده است ،دو نماز بین ظهر تا غروب خورشید(ظهر و عصر)،دو نماز بین غروب خورشید تا نیمه شب(مغرب و عشاء) و در ادامه ی آیه که فرمود: «و قرآن الفجر» یعنی خواندن به هنگام صبح»
امام(علیه السلام) در روایت دیگری می فرماید: «وقرآن الفجر رکعتا ألفجر» یعنی: منظور از قرآن فجر ٢ رکعت نماز صبح است.
-نماز وسطیٰ
در اینکه منظور از نماز وسطی یا نماز میانی چه نمازی است چند دیدگاه وجود دارد. برخی آن را نماز ظهر دانسته اند چون وقت آن وسط روز است. برخی دیگر آن را نماز عصر می دانند زیرا وسط نمازهای روز و شب می باشد.عده ای می گویند منظور نماز مغرب است چون از نظر کمیت یعنی دو رکعت ،سه رکعت و چهار رکعت میانه است .برخی نیز به نماز عشاء اشاره کرده اند زیرا میان دو نمازی است که قصر نمی شود .بعضی گفته اند نماز صبح است زیرا این نماز میان نماز های شب و روز یا میان تاریکی و روشنی است و نیز نماز تک و تنها است.دیدگاه دیگر این است که نماز وسطی مانند شب قدر مخفی است تا مکلفین بر همه ی نمازها مداومت،مراقبت و محافظت داشته باشند.
اما با توجه به حدیث زراره از امام باقر(علیه السلام) آمده است منظور نماز ظهر است و این اولین نمازی است که پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلّم) به جا آورد و این میان نماز صبح و نماز عصر است.(تفسیرنورالثقلین،ج١،ص٢٣٧)
-وقت نماز
در خصوص آیات وقت نماز ۴ آیه به شرح زیر در قرآن آمده است:
آیه ی اول:
«وَأَقِمِ الصَّلَاهَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِّنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَٰلِکَ ذِکْرَىٰ لِلذَّاکِرِینَ»(هود،۱۱۴)
یعنی:«ﻭ ﻧﻤﺎﺯ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺩﻭ ﻃﺮﻑ ﺭﻭﺯ ﻭ ﺳﺎﻋﺎﺕ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺐ ﺑﺮﭘﺎ ﺩﺍﺭ ، ﻛﻪ ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻧﻴﻜﻰ ﻫﺎ، ﺑﺪﻯ ﻫﺎ ﺭﺍ ﺍﺯ ﻣﻴﺎﻥ ﻣﻰ ﺑﺮﻧﺪ، ﺍﻳﻦ ﺑﺮﺍﻯ ﻳﺎﺩﻛﻨﻨﺪﮔﺎﻥ ﺗﺬﻛﺮ ﻭ ﻳﺎﺩ ﺁﻭﺭﻯ ﺍﺳﺖ»
-برپایی نماز
تعبیر«أقم الصلوه» در آیه شاید بدان معنی باشد که منظور از اقامه ی نماز تنها نماز خواندن نیست بلکه توجه و عنایت به این فریضه مورد نظر است مثل صحیح بودن اعمال نماز یا مداومت و محافظت برآن و به عبارت دیگر به پا داشتن نماز چون واژه ی اقامت از ریشه ی قیام به معنی راست کردن شاخه ی بریده ی درخت است تا روی پای خود بایستد.این احتمال نیز وجود دارد که منظور سرعت و شتاب در انجام دادن آن باشد که در حقیقت به همان اهتمام
بازگشت می کند.
زراره می گوید:از امام باقر(علیه السلام) پرسیدم نمازهایی که خدا واجب کرد چندتا است؟
حضرت فرمود:«خُمسٌ صلواهٍ فی الیل و النهار»
می گوید: پرسیدم آیا خداوند نام این نمازها را در کتابش بیان کرده است؟
حضرت فرمودند:«نعم قال الله عزوجل لنبی(صلی الله علیه و آله) أقم الصلوه لدلوک الشمس و أقم الصلوه طرفی النهار و طرفی هل المغرب و الغداه و زلفی من الیل و هی صلوهُ العشاء الآخره»
شاید پرسش زراره و پاسخ امام(علیه السلام) برای رفع این شبهه است که خوارج می گفتند فقط نماز صبح و عشاء واجب است به دلیل آیه ی زلف که تنها ٢ طرف روز را مطرح می کند و «زلفی» وصف «طرفی» است و حتی اگر که نماز دیگری واجب باشد و آن را ترک کند با «إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَات» از دیدگاه فخر رازی از بین می رود.
آیه ی دوم:
«إِنَّ الصَّلَاهَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَابًامَّوْقُوتًا»(النساء،۱۰۳)
یعنی:«ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻧﻤﺎﺯ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﺩﺭ ﺍﻭﻗﺎﺗﻰ ﻣﺸﺨﺺ ﻭ ﻣﻌﻴﻦ ﻭﻇﻴﻔﻪ ﺍﻯ ﻣﻘﺮﺭ ﻭ ﻟﺎﺯم ﺑﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎﻥ ﺍﺳﺖ.»
موقوت ممکن است به معنی موقت یعنی وقت دار باشد و ممکن است به معنی ثبات،تغییر ناپذیری و ساقط نشدن در هیچ حالی باشد.البته اگر وقت را کنایه از ثبات و تغییر نکردن بدانیم بدین معنی خواهد بود که نماز در هیچ حالی ساقط
نمی شود.حتی در حال بیماری یا غرق شدن که باید به هرنحوی که ممکن بود انجام شود همانطور که این آیه درباره ی نماز خوف و نماز در حال جنگ است.
آیه ی سوم:
«سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ آنَاءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَأَطْرَافَ النَّهَارِ»(طه،۱۳۰)
یعنی: «ﭘﻴﺶ ﺍﺯ ﻃﻠﻮﻉ ﺧﻮﺭﺷﻴﺪ ﻭ ﭘﻴﺶ ﺍﺯ ﻏﺮﻭﺏ ﺁﻥ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭﺕ ﺭﺍ ﻫﻤﺮﺍﻩ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﺱ ﻭ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺗﺴﺒﻴﺢ ﮔﻮﻯ، ﻭ ﺩﺭ ﺑﺨﺸﻰ ﺍﺯ ﺳﺎﻋﺎﺕ ﺷﺐ ﻭ ﺍﻃﺮﺍﻑ ﺭﻭﺯ ﺗﺴﺒﻴﺢ ﮔﻮﻯ»
واژه ی«آناء» جمع «أنی»به معنای بخشی از زمان است که با توجه این که به شب اضافه شده طبیعی است که به معنی بخشی از ساعات شب می باشد.
آیه ی چهارم:
«أَقِمِ الصَّلَاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَىٰ غَسَقِ اللَّیْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا»(الاسراء،۷۸)
یعنی:«ﻧﻤﺎﺯ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺍﺑﺘﺪﺍﻯ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺧﻮﺭﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻐﺮﺏ ﺗﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﺎﺭﻳﻜﻰ ﺷﺐ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺩﺍﺭ ، ﻭ ﻧﻤﺎﺯ ﺻﺒﺢ ﺭﺍ ﺍﻗﺎﻣﻪ ﻛﻦ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﺯ ﺻﺒﺢ ﻣﻮﺭﺩ ﻣﺸﺎﻫﺪﻩ [ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻥ ﺷﺐ ﻭ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻥ ﺭﻭﺯ]ﺍﺳﺖ».
مرحوم حلبی از امام صادق(علیه السلام) روایت می کند که دلوک شمس همان زوال آن است(وسط روز است) و غسق الیل نصف شب است و قرآن الفجر دو رکعت صبح است. و در روایت دیگر می فرمایند:
«خداوند ۴ نماز را واجب کرده،دو نماز از هنگام زوال تا غروب خورشید الا اینکه ظهر بر آن عصر مقدم است و دو نماز از غروب خورشید تا نصف شب است الا اینکه مغرب بر آن عشاء مقدم است.
-وسعت وقت
یکی از احکام فقهی که از این آیات استنباط می شود وسیع بودن وقت نمازهاست بدین معنی که نماز صبح از طلوع فجر تا طلوع خورشید، نماز ظهر از زوال تا اندکی پیش از غروب ،نماز عصر بعد از نماز ظهر تا غروب و نماز مغرب و عشاء را در نیمه ی اول شب و بنابر نظر بعضی از مراجع تا اذان صبح می توان خواند.
-فضیلت نماز اول وقت
ظاهر آیات به ما نشان می دهد نمازهای واجب وقت موسعی دارند تا جایی که طبق روایات بعضی از نمازها دارای وقت مشترک اند.مثلا اندکی پس از زوال خورشید تا اندکی پیش از غروب وقت مشترک نماز ظهر و عصر است با این حال
تاکید روایات اهل بیت(علیهم السلام) به اقامه ی نماز اول وقت است مانند: فرمایش امام صادق (علیه السلام) که می فرمایند: «اول وقت رضوان خداست و آخر وقت عفو و گذشت الهی است و عفو تنها بهتر از گناه است.»
یعنی در حقیقت سهل انگاری تا آخر وقت نوعی معصیت است.
– جمع بین نمازها
از جمله مسائلی که در موضوع وقت نماز مطرح است مسئله ی جواز جمع میان نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشاء است که از آن به جمعُ بین الصلاتین یاد می شود.
فقهای شیعه به طور مطلق و در هرحال جمع بین نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشاء را جایز می دانند و جالب اینجاست که این نکته علی رغم اعتراض اهل تسنن به شیعه در صحیح مسلم به نقل از ابن عباس آمده است که:
«پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) در مدینه نماز ظهر و عصر،نماز مغرب و عشاء را جمع می خوانددر حالی که نه ترسی در کار بود و نه باران می بارید.»(صحیح مسلم،ج٢،ص١۵٢-سنن نسایی،ج١،ص۲۸۶)
عبدالله سنان از حضرت صادق (علیه السلام) نقل کرده پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلّم) بدون اینکه عذری در کار باشد ظهر و عصر و نیز مغرب و عشاء را با یک اذان و دو اقامه خواند.(وسائل الشیعه،ج٣،ص١۶٠)
اسحاق بن عمار از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) بدون اینکه عذری در کار باشد ظهر و عصر را در یک جاخواند. عمر به آن حضرت گفت: آیا در نماز حکم تازه ای پیدا شده است؟
پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند: نه حکم تازه ای درباره ی نماز نیامده ولی خواستم کار را بر امت خودم راحت تر کنم.
عبدالملک القمی می گوید به امام صادق (علیه السلام) گفتم می توانم بین دو نماز را بدون اینکه عذری داشته باشم جمع بکنم؟
امام (علیه السلام) در جواب فرمودند: پیامبر (صلی الله علیه و آله)این کار را کرد و خواست که امت را در آسایش و راحتی قرار دهد.
-قرآن الفجر
منظور از قرآن الفجر نماز صبح است. اینکه چرا فقط نماز صبح را قرآن نامیده اند شاید به این دلیل باشد که پس از تشریع اصل نماز خواسته است نامگذاری جدیدی بر این عبادت داشته باشد تا بگوید نماز بدون قرائت کامل نخواهد شد و اینکه چرا به مشهود متصف شده است به این معنی است که مشهود فرشتگان لیل و نهار است آنچنان که پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرمایند:«فرشتگان شب و فرشتگات روز به هنگام نماز صبح تجمع می کنند.»
-نافله ی شب
قرآن کریم درادامه ی «دلوک الشمس» و «غسق الیل» به نافله ی شب نیز اشاره می کند:
«وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَهً لَّکَ عَسَىٰ أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا»(الاسراء،۷۹)
یعنی:«ﻭ ﭘﺎﺳﻰ ﺍﺯ ﺷﺐ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻯ ﻋﺒﺎﺩﺕ ﻭ ﺑﻨﺪﮔﻰ ﺑﻴﺪﺍﺭ ﺑﺎﺵ ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﺍﻓﺰﻭﻥ [ﺑﺮ ﻭﺍﺟﺐ] ﻭﻳﮋﻩ ﺗﻮﺳﺖ ، ﺍﻣﻴﺪ ﺍﺳﺖ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭﺕ ﺗﻮ ﺭﺍ [ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺍﻳﻦ ﻋﺒﺎﺩﺕ ﻭﻳﮋﻩ] ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻰ ﺳﺘﻮﺩﻩ ﺑﺮﺍﻧﮕﻴﺰﺩ.»
واژه ی « َتَهَجَّدْ» از واژگان ازداد است یعنی هم به معنی خواب است و هم به معنی بیداری و در اینجا به معنی شب زنده داری و نماز خواندن در شب است هرچند تعبیر «فَتَهَجَّدْ بِه» فعل امر است و خطاب به پیامبر (صلی
الله علیه و آله) است اما به قرینه ی «ِنَافِلَهً لَّکَ» و «أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ» و جواب آن فقط به پیامبر (صلی الله علیه و آله)
اختصاص دارد چون کلمه ی نافله به عنوان وظیفه ای زیادتر از دیگران برای آن حضرت تلقی می شود.
-جهت قبله
«قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَهً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ
وَحَیْثُ مَا کُنتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ»(البقره،۱۴۴)
یعنی:«ﻣﺎ ﮔﺮﺩﺍﻧﻴﺪﻥ ﺭﻭﻳﺖ ﺭﺍ ﺩﺭﺁﺳﻤﺎﻥ [ﭼﻮﻥ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺍﻧﺘﻈﺎﺭ ﻣﻄﻠﺒﻰ ﺑﺎﺷﺪ] ﻣﻰ ﺑﻴﻨﻴﻢ؛ﭘﺲ ﻳﻘﻴﻨﺎ ﺗﻮ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺳﻮﻯ ﻗﺒﻠﻪ ﺍﻯ ﻛﻪ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﭙﺴﻨﺪﻯ ﺑﺮﻣﻰ ﮔﺮﺩﺍﻧﻴﻢ؛ﭘﺲ ﺭﻭﻳﺖ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺳﻮﻯ ﻣﺴﺠﺪ ﺍﻟﺤﺮﺍم ﮔﺮﺩﺍﻥ ؛ ﻭ[ﺷﻤﺎ ﺍﻯ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ] ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ، ﻯ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺳﻮﻯ ﺁﻥ ﺑﺮﮔﺮﺩﺍﻧﻴﺪ»
یکی از مقدمات نماز که قرآن کریم به آن اشاره می کند مسئله ی قبله است که طبق این آیه پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیش از آنکه کعبه به عنوان قبله تعیین شود به سمت قبله ی دیگری «القبلهُ التی کنتَ علیها…» قبله ای را که قبلا بر آن بودی، که همان بیت المقدس است نماز می گزارد ولی به دلیل نکوهش یهود که می گفتند تو تابع قبله ی ما هستی میخواست قبله اش تغییر کند و به قبله ی موردنظرش برسد.
-حکم قبله
آیه ی شریفه به صراحت دلالت می کند که قبله ی مسلمانان مسجدالحرام است اما آیا به تنهایی نشان نمی دهد که روی نمودن به سمت قبله برای چه امریاست و لذا باید به سراغ قرائن منفصل رفت تا معلوم شود قبله بودن مسجد
الحرام در چیست؟
این قرائن می تواند شواهد تاریخی ،شأن نزول و روایات باشد مانند روایت امام صادق(علیه السلام) که می فرمایند:
«صورتت را به سمت قبله قرار بده و روی از آن برمگردان که نمازت باطل می شود چون خداوند به پیامبر (صلی الله علیه و آله) میفرماید: «فَوَلِّ وَجْهَک…»»
به جز ضرورت رعایت قبله و تعیین آن برای نماز این مهم برای امور دیگری چون ذبح،احتضار،دفن میت،تخلّی و آمیزش به نحو وجوب حرمت،استحباب،کراهت و یا شرط قرار داده شده است.
آیه دو بخش دارد؛ بخش اول می فرماید:«فَوَلِّ وَجْهَک» که خطاب به پیامبر (صلی الله علیه و آله) است که کانون تقاضا و منتظر تبدیل قبله بود و دیگری«فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ» خطاب به مومنان است و این برای آن است که کسی توهم نکند این وظیفه مخصوص پیامبر (صلی الله علیه و آله) است.
-نسخ حکم شرعی
از تبدیل و تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه به خوبی روشن میشود که ممکن است احکام شریعت نسخ شود که چنین امری واقع شده است چون پیامبر (صلی الله علیه وآله) و اصحابش چند سالی به سمت بیت المقدس نماز خواندند و سپس با نزول این آیه وظیفه ی آنها تغییر کرد.
بنابراین فرق نمی کند که رو کردن به بیت المقدس توسط خود قرآن تشریع شده باشد یا توسط وحی دیگری.
-حکم قبله در مسجد الحرام
امام باقر(علیه السلام) می فرمایند:«بیت (کعبه) قبله ی نمازگزاران مسجد است و مسجدالحرام قبله ی ساکنان حرم و حرم قبله ی همه ی مردم دنیا است.
-قبله ی متحیّر
ظاهر جمله ی «فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ» به این معنی است که نمازگزار باید به قبله رو کند و این امر مستلزم علم و یقین هدراین صورت فقها می گویند: دروسعت وقت باید به ۴ جهت و در تنگی وقت به سمتی که گمان دارد نماز بخواند.
به این نکته باید دقت داشته باشیم که تعیین جهت قبله هرگز به معنی تعیین سمت و جهتی برای ذات مقدس الهی نیست. بلکه بدان معنی است که نشان قبله به عنوان جهت واحدی برای نمازگزاران یا اموردیگر مقرر شده تا همه ی مسلمانان به یک طرف رو کنند.
-پوشش در نماز
برای مسئله ی پوشش و ستر به عنوان یکی از مقدمات نماز به آیاتی استدلال کرده اند که به شرح زیر است:
آیه ی اول:
«یَا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاسًا یُوَارِی سَوْآتِکُمْ وَرِیشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَىٰ ذَٰلِکَ خَیْر»(الاعراف،۲۶)
یعنی :«ای فرزندان آدم لباسی برای شما فرستادیم که اندام شمارا می پوشاند و مایه ی زینت شماست اما لباس پرهیزگاری بهتراست».
سَوء از ریشه ی سوء به معنای عورت انسان است و به این دلیل عورت را سوء نامیده اند که مکشوف بودن آن برای انسان زشت است.
ریش در اصل به معنای پر پرندگان است و چون به منزله ی لباس برای آنان است برای لباس انسان استعاره شده است و در کاربرد ثانوی آن به لباس فاخر و گران قیمت گفته می شود.
آیه ی دوم:
«وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُم مِّن بُیُوتِکُمْ سَکَنًا وَجَعَلَ لَکُم مِّن جُلُودِ الْأَنْعَامِ بُیُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَیَوْمَ إِقَامَتِکُمْ وَمِنْ أَصْوَافِهَا وَأَوْبَارِهَا وَأَشْعَارِهَا أَثَاثًا وَمَتَاعًا إِلَىٰ حِینٍ… وَجَعَلَ لَکُمْ سَرَابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ وَسَرَابِیلَ تَقِیکُم بَأْسَکُمْ..» (النحل،۸۰_۸۱)
یعنی:«از پوست حیوانات نیز برای شما خانه هایی قرار داد که روز کوچ کردن و روز اقامتتان می توانید به آسانی آن را جابه جا کنید و برای شما پیراهن هایی آفرید که شما رااز گرما (وسرما) حفظ کند و پیراهن هایی که هنگام جنگ حافظ شماست(سرابیل جمع سربال به معنی پیراهن است خواه پیراهن عادی باشد یا زره)
این آیه در مقام بیان کردن نعمت های الهی بر انسان در سفر و حضر است.از جمله آفرینش و ساخت لباس از مواردی چون صوف (پشم میش) و بر کرک شتر و شعر(موی بز) را بیان می کند سپس به فلسفه ی این نعمت می پردازد و می
فرماید:
این لباس برای جلوگیری از گرما(سرما)و نیز مانع ضربات در جنگ است به دیگر سخن لباس وسیله ی ستر و پوشش است.باتوجه به این آیه برای پوشش در نماز می توان استدلال هایی که لباس های تهیه شده از این موارد با شرایط مقرر پاک ومباح است و نماز خواندن در آن مجاز می باشد.
آیه ی سوم:
«حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنزِیرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللهِ به…»(المائده،۳)
یعنی:«مردار،خون،گوشت خوک و حیواناتی که به غیر نام خدا ذبح می شوندبرشما حرام کرده است».
از این آیه لزوم طهارت لباس نمازگزار استفاده می شود.
آیه ی چهارم:
«یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِد»(الأعراف،۳۱)
یعنی:«ای فرزندان آدم زینت خود را هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید»
زینت اسم مصدر از ریشه ی زَین به معنی زیبایی و در مقابل شین و زشتی است. مراد از برگرفتن زینت در اینجا این است که هنگام حضور در مسجد که طبعاً برای نماز،طواف و ذکر خداست خود را تجمیل کنید.البته به دلیل علاقه ی جزء و کل لباس بخشی از زینت است و یا به دلیل علاقه ی سببیت لباس وسیله ی زینت است.
در خصوص مقدار پوشش در نماز باید گفت آنچه برای مرد لازم لست بیش ازپوشیدن عورت در پس و پیش نیست اما درباره ی بانوان گرچه از آیات همین مقدار استنباط می شود اما باید با مراجعه به روایات حد پوشش را فقیه بررسی و بر اساس آن فتوا دهد.
-تکبیره الاحرام
فقهای شیعه بر وجوب تکبیره الاحرام از زاویه ی آیات الاحکام به دو آیه استناد کرده اند.
یک آیه:
«وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ یَکُن لَّهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَلَمْ یَکُن لَّهُ وَلِیٌّ مِّنَ الذُّلِّ وَکَبِّرْهُ َکْبِیرًا» (الإسراء،١١١)
یعنی:«ﻭ ﺑﮕﻮ : ﻫﻤﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻫﺎ ﻭﻳﮋﻩ ﺧﺪﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻪ ﻓﺮﺯﻧﺪﻯ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻭ ﻧﻪ ﺩﺭ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮﻭﺍﻳﻰ ﺷﺮﻳﻜﻰ ﺩﺍﺭﺩ ﻭ ﻧﻪ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺎﺗﻮﺍﻧﻰ ﻭ ﺫﻟﺖ ﻳﺎﺭ ﻭ ﻳﺎﻭﺭﻯ ﺍﺳﺖ؛ ﻭ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺑﺰﺭﮒ ﺷﻤﺎﺭ».
و دومین آیه:
«یَا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ قُمْ فَأَنذِرْ وَرَبَّکَ فَکَبِّرْ»(المدثّر،١-۳)
یعنی:« ای جامه به خود پیچیده برخیز و انذار کن و پرودگارت را بزرگ شمار»
وجه استدلال به این دو آیه این است که واژه کبّر فعل امر است و دلالت بر وجوب تکبیر دارد و این وجوب در نماز محقق می شود.
این نوع بحث در میان علمای اهل تسنن مطرح شده تا به گونه ای وجوب تکبیره الاحرام را بر اساس آیات قرآن اثبات کند در حالی که علمای شیعه با استناد به سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) به وجوب تکبیره الاحرام در نماز استناد می کنند چرا که مرحوم مقدّس اردبیلی(رحمه الله علیه) می نویسد: دلالت این دو آیه بر نحوه ی تکبیر و وجوب روشن نیست.
به هر حال با گفتن تکبیره الاحرام که در حقیقت ورودی نماز است همه ی کارها و سخن های منافی با نماز حرام می شود ،زیرا به منزله ی احرامی است که حاجی در میقات انجام می دهد.
-قیام در نماز
قیام در حال تکبیره الاحرام و نیز قیام در حال قرائت از جمله واجبات نماز محسوب می شود و تنها آیه ای که برخی از مفسران به آن استدلال کرده اند آیه ی:
«حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاهِ الْوُسْطَىٰ وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِین»(البقره،٢٣٨)
یعنی:« در انجام همه ی نماز ها به خصوص نماز وسطی کوشا باشید و از روی خضوع و اطاعت برای خدا بپا خیزید»
واژه ی قنوت در لغت به معنای اطاعت با خضوع است برخی از لغت شناسان نیز معتقدند قنوت به معنی دعا کردن است و به معنی قیام در نماز نیز بکار می رود.وجه استدلال اینست که «قوموا» صیغه امر است و بر وجوب دلالت می کند.و
چون قیام در غیر نماز واجب نیست و وجوب قیام در حال طواف نیز مطلق نبوده پس تنها مورد وجوب آن قیام نماز خواهد بود.اما حق این است که این آیه دلالتی بر وجوب قیام در نماز ندارد زیرا چنانکه در تفسیر «اذا قمتم إلی
الصلاه» گفته شد،قیام بر دو قسم است:
اول قیامٌ لشئ که از آن به اقدام کردن و انجام دادن تعبیر می شود و دیگری قیامٌ إلی شئ که از آن به عزم در انجام دادن تعبیر می کنند.بنابراین آیه در صدد بیان این مطلب است که اقدام کردن به اعمال عبادی به خصوص محافظت بر نماز باید برای خدا به قصد قربت باشد.
-نیت و قصد قربت
از جمله آیاتی که می توان در اعتبار قصد قربت بدان استدلال کرد این آیه شریفه است:
«قُلْ إِنَّ صَلَاتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»(الأنعام،١۶٢)
یعنی:«ﺑﮕﻮ : ﻣﺴﻠﻤﺎ ﻧﻤﺎﺯ ﻭ ﻋﺒﺎﺩﺗﻢ ﻭ ﺯﻧﺪﮔﻰ ﻛﺮﺩﻥ ﻭ ﻣﺮﮔﻢ ﺑﺮﺍﻯ ﺧﺪﺍ ﭘﺮﻭﺭﺩﮔﺎﺭﺟﻬﺎﻧﻴﺎﻥ ﺍﺳﺖ».
تعبیر «صلاتی … لله» بر این امر دلالت می کند که نماز باید برای خدا باشد.
مقدّس اردبیلی(رحمه الله علیه) می نویسد از این آیه استفاده می شود که عبادت نیت می خواهد و باید تنها برای خداوند و دور از ریا و خودنمایی باشد .
و به آیه ی:
«وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیُقِیمُوا الصَّلَاهَ وَیُؤْتُوا الزَّکَاهَ وَذَٰلِکَ دِینُ الْقَیِّمَهِ»(البینه،۵)
یعنی:«ﺩﺭ ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻥ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﺟﺰ ﺁﻧﻜﻪ ﺧﺪﺍ ﺭﺍ ﺑﭙﺮﺳﺘﻨﺪ، ﻭ ﺍﻳﻤﺎﻥ ﻭ ﻋﺒﺎﺩﺕ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻯ ﺍﻭ ﺍﺯ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮﻛﻰ ﺧﺎﻟﺺ ﻛﻨﻨﺪ ، ﻭ ﺣﻖ ﮔﺮﺍ ﺑﺎﺷﻨﺪ، ﻭ ﻧﻤﺎﺯ ﺭﺍ ﺑﺮﭘﺎ ﺩﺍﺭﻧﺪ، ﻭ ﺯﻛﺎﺕ ﺑﭙﺮﺩﺍﺯﻧﺪ؛ ﻭ ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺖ ﺁﻳﻴﻦ ﺍﺳﺘﻮﺍﺭ ﻭ ﺛﺎﺑﺖ»
و نیز برخی از دانشمندان استدلال کرده اند به این جهت که مکلفین مأمورند عبادت ها را مخلصانه برای خدا انجام دهند و جمله ی«له الدین» نیز مؤید بلکه مکمل همین معنی است چون اینکه موجب جزاء و پاداش است و در اینجا در
قالب عبادت محقق می شود تنها برای خداست به خصوص که استثنا بعد از نفی نیز موجب تاکید و افزایش اهتمام به این عبادت مخلصانه است.
-قرائت
برخی از فقهای مفسّر درباره ی قرائت نماز به این آیه استدلال می‌کنند.
«فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ … فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ»(المزمّل،٢٠)
یعنی:«هر آنچه برای شما میسر است قرآن بخوانید … هر اندازه میسر شماست از آن (قرآن )بخوانید.»
استدلال اینجا نیز مانند استدلال در تکبیره الاحرام و قیام است.بدین معنی که دست کم قرائت بخشی از قرآن قطعاً واجب است.و چون در غیر نماز واجب نیست پس این وجوب در نماز محقق می شود ولی همان طور که مقدس
اردبیلی(رحمه الله علیه) می گوید این آیه نمی تواند بر مسئله ی قرائت در نماز دلالت کند چون اولا ممکن است قرائت قرآن در نماز شب مورد نظر باشد که در آن هر اندازه قرآن خوانده شود مطلوب است چنانکه امیرالمومنین(علیه
السلام) در وصف متّقین می فرمایند: «پرهیزگاران در شب همواره برپا ایستاده اند، قرآن را شمرده و با تدبر تلاوت می کنند».
ثانیاً: چرا قرائت در غیر نماز واجب ،یا دست کم مستحب مؤکّد نباشد؟ چه بسا خداوند برای استمرار انس مومنان با قرآن و جهت جلوگیری از محجور شدن قرآن بخواهد که مسلمانان در شبانه روز هر مقدار که می توانند قرآن بخوانند. چنان که امام صادق (علیه السلام) میفرمایند: «قرآن عهدنامه ی خدا برای بندگانش است پس سزاوار است که مسلمانان به این عهد نظر بیفکنند و هر روز ۵۰ آیه از آن را بخوانند».
حضرت علی (علیه السلام) می فرمایند:«بدان که درجات بهشت به تعداد آیات قرآن است و در روز قیامت به قاری گفته می شود بخوان و بالا برو».
امام رضا (علیه السلام) می فرمایند: «برای مؤمن سزاوار است هر صبح بعد از تعقیب نماز ۵۰ آیه بخواند».
ثالثاً ممکن است از باب اطلاق جزء (قرائت) بر کل (صلوه) منظور از القرآن در آیه اصل نماز باشد مانند آیه شریفه ی:
« وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا»(الإسراء،٧٨)
نه فعلی از افعال آن زیرا این آیه افزون بر آنکه از نماز شب پیامبر (صلی الله علیه و آله) حکایت می کند بیانگر وظیفه مسافران طالب فضل و مجاهدان فی سبیل الله نیز است و می خواهد بگوید اگر ممکن نیست نماز را تمام وکامل بخوانید هر اندازه که میسر است بخوانید.
کدام سوره؟
محمدبن مسلم می گوید : از امام باقر (علیه السلام) درباره ی کسی که در نمازش سوره ی فاتحه را نمی خواند پرسیدم.حضرت فرمود:«نمازش نماز نیست مگر اینکه سوره ی فاتحه را جهراً یا اخفاتاً(بلند یا آهسته) بخواند».
می گوید: پرسیدم در حال ترس یا عجله فاتحه را بخواند یا سوره؟
حضرت فرمود:«فاتحهالکتاب را بخواند».
یعنی در تنگی وقت یا نماز خوف ممکن است سوره حذف شود اما فاتحهالکتاب هرگز حذف نمی شود.اهل تسنن نیز نماز بدون فاتحهالکتاب را نماز ناتمام می دانند.
طبق روایات جایز است که ذکر در رکعت های سوم و چهارم سوره ی حمد یا تسبیحات باشد اگرچه تسبیحات بهتر است.
از امام صادق(علیه السلام) روایتی منقول است که محمدبن عمران می گوید: از آن حضرت پرسیدم چرا تسبیح در دو رکعت آخر افضل از قرائت است؟ حضرت فرمودند:«برای اینکه پیامبر(صلی الله علیه و آله) در دو رکعت آخر نماز وقتی به عظمت خدا می نگریست گفت: سبحان الله و الحمدلله و لاإله إلا الله الله اکبر»
روشن است که این روایت بر تخییر بین قرائت و ذکر دلالت دارد زیرا می فرماید: تسبیح افضل است.
در روایت دیگری از حضرت رضا(علیه السلام) آمده است برای اینکه فرق باشد بین آنچه خود واجب کرد و بین آنچه خدا توسط‌پیامبر(صلی الله علیه و آله) واجب کرد.
-قنوت
یکی از ذکر های مهم نماز که مستحب مؤکّد است قنوت نام دارد.
قرآن مجید می فرماید:«وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ»(البقره،۲۳۸)
در جای دیگر می فرماید:«أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّیْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا»(الزمر ،۹)
یعنی :«آیا کسانی که در ساعاتی از شب در حال رکوع و سجده به قنوت مشغول اند…»
که آیه ی اخیر نشان از مجوز دعا کردن در حال رکوع و سجده است و نه بیان گر قنوت معروف پیش از رکعت دوم.
روایات در باب قنوت بسیار است از آن جمله روایت محمدبن مسلم از امام باقر(علیه السلام) نقل می کند که فرمود:«قنوت در هر دو رکعت است در نماز مستحب یا واجب»
لازم به ذکراست قنوت نماز جمعه و نماز وتر از نظر موضع و ذکر تفاوت هایی دارد.
-جهر و اخفات
در این خصوص قرآن به صورت سربسته به آن اشاره می کند. در سوره ی مبارکه ی بنی اسرائیل آیه ی ١١٠ می فرماید:
«وَلَا تَجْهَرْ بِصَلَاتِکَ وَلَا تُخَافِتْ بِهَا وَابْتَغِ بَیْنَ ذَٰلِکَ سَبِیلًا»(إسراء،۱۱۰)
یعنی:« ﻭ ﻧﻤﺎﺯ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﺎ ﺻﺪﺍﻯ ﺑﻠﻨﺪ ﻭ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺻﺪﺍﻯ ﺁﻫﺴﺘﻪ ﻣﺨﻮﺍﻥ ﻭ ﻣﻴﺎﻥ ﺍﻳﻦ ﺩﻭ ﺭﺍﻫﻰ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺑﺠﻮﻯ»
واژه ی جهر در اصل به معنی آشکار شدن زیاد در دیدن و شنیدن است. در مقابل جهر در بصر «غض» قرار دارد و در برابر جهر در گفتار پنهان کردن آن که به آن اَخفات تعبیر می شود به گونه ای که خود شنونده هم نمی شنود.
امام صادق(علیه السلام) می فرمایند:«مخافتت آن است که گوش خودت نیز نشنود و جهر آن است که صدایت را زیاد بلند نکنی.»
-رکوع و سجده
رکوع در لغت به معنای انحنا و خم شدن است و در اصطلاح فقهی عبارت است از خم شدن به اندازه ای که کف دو دست به زانو برسد.
سجده نیز نوعی خم شدن است اما پایین آمدن با خضوع را سجده می گویند و در اصطلاح شرعی عبارت است از نهادن بخشی از پیشانی یا آنچه در حکم آن است بر روی زمین.
ابوبکر حضرمی می گوید: از امام باقر(علیه السلام) درباره ی ذکر رکوع و سجده پرسیدم آن حضرت فرمود: «سه بار در رکوع (سبحان ربی العظیم و بحمده) و سه بار در سجده (سبحان ربی الاعلی و بحمده) بگو».
اما نوع مراجع تقلید بر اساس سایر روایات سه (سبحان الله) را نیز مجوز داده اند.
مسئله ی سجده برخاک یکی از مسائل جنجالی میان ما و اهل تسنن است و باعث اتهاماتی علیه شیعه شده است، در حالی که شیعه بر خاک سجده نمی کند نه برای خاک. چرا که سجده برای غیر خدا به اتفاق تمام علمای شیعه شرک است. اینکه شیعه فقط برخاک سجده می کند به سبب این است که پیرو سنت پیامبر‌اکرم(صلی الله علیه و آله) است چرا که در منابع معتبر اهل تسنن نیز این مطلب آمده است.
مثلا ابوسعید خدری روایت می کند: «من با چشمان خودم دیدم که بر پیشانی و بینی رسول خدا(صلی الله علیه و آله) اثر خاک و گل بود»(صحیح بخاری،ج١،ص ٢،ص۱۹۸،ص۱۶۳) (سنن ابی داوود،ج۱،ص ١۴٣)
انس بن مالک می گوید:«ما با پیامبر (صلی الله علیه و آله) در گرمای شدید نماز می خواندیم هریک از ما سنگی بر می داشتیم و در دست خود نگه می داشتیم تا اینکه خنک شود هروقت سرد شد می گذاشتیم و برآن سجده می کردیم». (السنن الکبری،ج٢،ص ۱۰۵)
البته در منابع اهل تسنن آمده است سجده برخاک و بعد از آن چیزهایی که از خاک بروید البته غیر از چیزهایی که به طور عادی از پوشیدنی ها و خوراکی ها است اما در حال اضطرار بر لباس و پوشیدنی ها هم سجده می کنند.در اینجا برای هر قسم از سجده به یک روایت اکتفا می کنیم:
۱-سجده بر خاک
مسلم در کتاب صحیح خود نقل می کند خداوند تمام زمین را برای ما محل سجده و خاکش را برای ما پاک کننده قرار داد زمانی که آب یافت نشود.
٢-سجده بر آنچه که از زمین می روید
بخاری در کتاب صحیح خود چنین نقل می کند :«امّ سلیم از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در خواست کرد تا به منزلش بیاید و نماز بخواند تا وی آنجا را مکان همیشگی نمازش قرار دهد. رسول (صلی الله علیه و آله) در خواست امّ سلیم را اجابت کرد و به منزل او آمد ،حصیری را که در خانه اش بود با آب مرطوب کرد و در آنجا نماز خواند، امّ سلیم با پیامبر (صلی الله علیه و آله) نماز گزارد و آنجا را مصلّی خویش قرار داد».
٣ -سجده بر لباس در حال اضطرار
بخاری از انس بن مالک نقل می کند:«ما مسلمانان با پیامبر (صلی الله علیه و آله) نماز می خواندیم و به خاطر شدّت گرمای مکان سجده قسمتی از پیراهن خود را مکان سجده گذاشتیم و برآن سجده کردیم».
بنابراین ملاحظه می شود که شیعه بر سنّت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) که در مصادر معتبر اهل تسنن آمده است تکیه می کند،اما اهل تسنن اولین اعتراضی که به شیعه دارند بر سر سجده برخاک و دومین اعتراض سجده بر تربت امام حسین(علیه السلام) است.
در جواب این پرسش باید گفت خاک و تربت امام حسین(علیه السلام) از نظر جنس مانند سایر خاک ها است و سجده بر آن واجب نیست بلکه به استناد تاکید فراوان اهل بیت(علیهم السلام) ثواب دارد.
ضمن اینکه تربت سیدالشهداء (علیه السلام) نماد مسئله ی مهم عقیدتی و بیان گر بسیاری از حقایق تاریخی است.
امام صادق(علیه السلام) می فرمایند:«سجده برتربت سیدالشهداء (علیه السلام) حجاب های هفت گانه را بر می دارد.»(وسائل الشیعه،ج۶،ص۲۳)
-تشهّد و سلام
واژه ی تشهّد که از ریشه ی «شَهَدَ» از باب تفعیل است به معنی خبر قاطع می باشد و در شرع عبارت است از شهادت به توحید و رسالت و صلوات بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) ،البته از غیر از شافعی سایر اهل تسنن در تشهّد نماز خود صلوات بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) را ندارند در حالی که امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:«هرگاه یکی از شما نماز بخواند و پیامبر(صلی الله علیه و آله) را یاد نکند ،این نماز اورا به بهشت رهنمود نمی کند».
مسلم در صحیح خود نقل می کند وقتی آیه ی صلوات نازل شد از پیامبر(صلی الله علیه و آله) درباره ی چگونگی آن پرسیدم ،حضرت فرمود:«اللهم صل علی محمدٍ و علی آل محمد کما صلیّت علی ابراهیم و آل ابراهیم»(صحیح مسلم،ج ٢،ص۱۶)
این روایت بر نحوه ی گفتن صلوات بر محمد و آل محمد(صلوات الله علیهم اجمعین) صراحت دارد یعنی هرچند آیه ی صلوات فقط پیامبر(صلی الله علیه و آله) را مشمول صلوات می داند اما روایت آل پیامبر(صلی الله علیه و آله) را نیز عطف کرده اند. باز ممکن است فردی صلوات را بر غیر پیامبر(صلی الله علیه و آله) جایز بداند، در پاسخ می گوییم :صلوات بر غیر پیامبر(صلی الله علیه و آله) را قرآن روا داشته چون در سوره ی احزاب آیه ی ۴٣ می فرماید:«او کسی است که بر شما درود می فرستد و بر فرشتگان نیز»
همچنین در سوره ی توبه آیه ١٠٣ فرموده است که:«وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلَاتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ»
یعنی:«ﻭ ﺑﺮ ﺁﻧﺎﻥ ﺩﻋﺎ ﻛﻦ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺩﻋﺎﻯ ﺗﻮ ﻣﺎﻳﻪ ﺁﺭﺍﻣﺸﻰ ﺑﺮﺍﻯ ﺁﻧﺎﻥ ﺍست».
همچنین فرموده ی:«وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ…أُولَٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَهٌ»(البقره،١۵۵-۱۵۷)
یعنی:«بشارت بده به صبر کنندگان این ها همان هایی هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده است.»
-کیفیت سلام
آنچه به عنوان سلام بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) در حال زندگی و یا پس از شهادت او باید گفت تعبیر «السلامُ علیکَ یا رسول الله» است به دلیل امر «سَلّموا» در آیه ی شریفه، و آنچه در نماز باید گفته شود این است که «السلامُ علیکَ أیهاالنبیُ و رحمه الله و برکاته» ولی نمازگزار با این سلام از نماز خارج نمی شود و باید بگوید:«السلام علینا و علی عبادالله الصالحین» یا « السلام علیکم و رحمه الله و برکاته» که البته گفتن هردوی آن ها مستحب است ولی با سلام آخر نیز می توان از نماز خارج شد.
-مبطلات نماز
بر اساس آیات قرآن نمی توان به همه ی مبطلات نماز دست یافت و باید در این خصوص به روایات اهل بیت(علیهم السلام) مراجعه کنیم.
تنها شاید بتوان از تعبیر«وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ»(البقره،۲۳۸)، چون قانتین به معنای ساکتین است به اصل حرف نزدن در نماز اشاره کرد. بر همین اساس آنچه مربوط به سخن گفتن و یا شبه سخن گفتن که موجب بی توجهی به نماز و عدم خضوع و خشوع است مبطل نماز خواهد بود.
-معنای لغوی صوم
صوم در لغت به معنای امساک و خود نگه داری است خواه نسبت به خوردن یا گفتن و یا رفتن باشد.اما در اصطلاح صوم عبارت است از خودداری از مفطرات همراه با نیت. قرآن کریم در این خصوص ٢ واژه به کار می برد:
۱- «إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمَٰنِ صَوْمًا»(مریم، ٢۶)
یعنی:«ﻣﻦ ﺑﺮﺍﻯ ﺧﺪﺍﻯ ﺭﺣﻤﺎﻥ ﺭﻭﺯﻩ ﺳﻜﻮﺕ ﻧﺬﺭ ﻛﺮﺩﻩ ﺍم»
٢-«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَام»(البقره، ١٨٣)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ! ﺭﻭﺯﻩ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺮﺭ ﻭ ﻟﺎﺯم ﺷﺪﻩ»
با یک نگاه دقیق به این نتیجه می رسیم که صوم و صیام باهم مترادف نیستند،چرا که دست کم با توجه به قرائن قرآنی مورد اشاره می توانیم دریابیم که صوم برای خودداری از کلام به کار رفته آن چنان که جریان حضرت مریم(علیها السلام) در قرآن آمده است و صیام در معنای امساک از خوردن و آشامیدن به کار رفته که مؤید آن آیاتی نظیر:«فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ»(النساء،۹۲) پیرامون کفّاره ی قتل و زهار و آیه ی: «فَصِیَامُ ثَلَاثَهِ أَیَّام»(المائده،٨٩) درباره ی کفّاره ی قسم و آیه ی :«فَصِیَامُ ثَلَاثَهِ أَیَّام» درباره ی بدل از قربانی است.
پس مشخص شد در حوزه ی اسلامی منظور از روزه پرهیز از کلام نیست. البته صوم و صیام در روایات اهل بیت(علیهم السلام) به یک معنی آمده است.
-وجوب روزه
در تشریع روزه و اصل وجوب آن تنها به یک آیه استناد می شود و آن آیه ی١٨٣ سوره ی بقره است.
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»(البقره،۱۸۳)
یعنی:«ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ!ﺭﻭﺯﻩ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺮﺭ ﻭ ﻟﺎﺯم ﺷﺪﻩ،ﻫﻤﺎﻥ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎﻥ ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺮﺭ ﻭ ﻟﺎﺯم ﺷﺪ،ﺗﺎ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎﺭ ﺷﻮﻳﺪ»
«أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَهُوَ خَیْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُوا خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ»(البقره،۱۸۴)
یعنی :«ﺩﺭ ﺭﻭﺯﻫﺎﻳﻰ ﭼﻨﺪ ﺭﻭﺯﻩ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ؛پس ﻫﺮ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺷﻤﺎ ﺑﻴﻤﺎﺭ ﻳﺎ ﺩﺭ ﺳﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺭﻭﺯﻩ ﻫﺎﻯ ﻓﻮﺕ ﺷﺪﻩ ﺍﺯ ﺭﻭﺯﻫﺎﻯ ﺩﻳﮕﺮ ﺭﺍ ﺭﻭﺯﻩ ﺑﮕﻴﺮﺩ؛ ﻭ ﺑﺮ ﺁﻧﺎﻥ ﻛﻪ ﺭﻭﺯﻩ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎﺳﺖ،ﻃﻌﺎم ﺩﺍﺩﻥ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻴﺎﺯﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻯ ﻫﺮ ﺭﻭﺯ ﻛﻔﺎﺭﻩ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ.ﻭ ﻫﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺍﺳﺖ ﺧﻮﺩﺵ ﺍﻓﺰﻭﻥ ﺑﺮ ﻛﻔﺎﺭﻩ ﻭﺍﺟﺐ،ﺑﺮ ﻃﻌﺎم ﻧﻴﺎﺯﻣﻨﺪ ﺑﻴﻔﺰﺍﻳﺪ، ﺑﺮﺍﻳﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺭﻭﺯﻩ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺩﺷﻮﺍﺭ ﻭ ﺳﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺍﮔﺮ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻭ ﺛﻮﺍﺑﺶ ﺭﺍ ﺑﺪﺍﻧﻴﺪ ﺑﺮﺍﻯ ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ است».
-نکات آیه
١-مراد از «صیام» در شرع مقدّس، بنابراین آیه عبارت است از خودداری مخصوص توسط افراد مخصوص به نحو خاص و در زمان مخصوص.
۲-آیه با خطاب «یا ایها الذین آمنوا» آغاز می شود که خطاب به همه ی مؤمنان است.
۳-ابتدا متعلق خطاب را بیان کرده و بعد همگونی همه ی امّت ها را بیان کرده است که«کتب علی الذین من قبلکم» و در نهایت به راز و حکمت این حکم اشاره کرده است که «لعلّکم تتّقون».
حفص بن غیاث از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که حضرت فرمودند :«روزه ی ماه رمضان بر هیچ یک از امّت های قبل از ما واجب نبوده است».
پرسیدم: آیه ی «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»(البقره،۱۸۳) معنایش چه می شود؟ حضرت فرمودند:«خداوند روزه را فقط بر انبیاء قبلی واجب کرد نه بر امّت ها و به این وسیله امّت اسلام را برتری داد و روزه را بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امّتش واجب کرد.»(وسائل الشیعه،ابواب احکام،شهر رمضان،حدیث ١ )
۴-تعبیر « لعلّکم تتّقون» به دو عبارت قابل تبیین است؛ اول اینکه در صورت کشتن شیطان درون و مقابله با تمایلات نفسانی با توجه به دربند بودن شیطان در ماه مبارک رمضان امید است از متّقین باشیم، و دوم واژه ی «لَعَلَّ» بدان جهت آمده است که روزه تنها عامل مؤثر برای رسیدن به تقوا نیست بلکه جزء عوامل رسیدن به تقواست و در کنار روزه شرایط دیگری مانند مشیّت خدا، مطرح است چرا که هدایت صنع خداست بنابراین روزه گرفتن علت تامّه نیست.
-شمول آیه
تعبیر«الذین آمنوا» تنها افراد مکلّف را شامل می شود و مجنون را در برنمی گیرد چون ایمان فقط از مکلّف خواسته شده است و از سوی دیگر احکام قرآن تنها به مسلمانان اختصاص ندارد بلکه همه ی افراد بالغ و عاقل را در بر می گیرد.
-ماه روزه
ظرف زمانی این عبادت که به تعبیر قرآن کریم «ایامً معدودات» است با توجه به آیه ی بعد «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن» مشخص می شود. بنابر این معدود بودن ماه رمضان در برابر کل سال است. بنابراین سخن مفسّران اهل تسنن که معتقدند روزه در ابتدا در سه روز از هرماه و روز عاشورا بوده و سپس نسخ گردیده است وجهی ندارد.
رَمِضَ ،رَمَضً به معنای شدت گرما است که برخی گفته اند وجه تسمیه آن به سبب این است که نام گذاری آن با فصل گرما مصادف بوده و برخی دیگر گفته اند چون رمضان با اعمال صالحه گناهان را می سوزاند این گونه نام گذاری شده است.
امام رضا (علیه السلام) درباره ی ارتباط روزه و قرآن کریم می فرماید:«روزه در ماه مبارک رمضان قرار داده شد نه در ماه های دیگر، چون این ماه، ماه نزول قرآن است».
از آن جایی که قرآن کتاب هدایت، بیّنات و فرقان است روزه نیز برای عموم مردم زمینه ساز هدایت است. برای اینکه روزه در زمان مخصوص خود انجام شود بی شک باید آن زمان را شناسایی کرد. بنابراین می توان گفت آیه به طور ضمنی بر وجوب جستجوی هلال ماه در رمضان و شوّال دلالت دارد به همین دلیل امام رضا (علیه السلام) می فرمایند:«روزه ی ماه رمضان واجب است با دیدن ماه روزه بگیرید و با دیدن ماه افطار کنید»
از همین جا معلوم می شود که دیدن یکی از راه های اثبات ماه است و بعید نیست که اطلاق رؤیت شامل دیدن خود فرد و دیدن دیگران و شهادت عادل به صورت واجب کفایی است.
با توجه به اینکه در ماه مبارک رمضان «صیام» امری مطلوب است هیچ روزه ی دیگری چه واجب چه مستحب چه قضا و چه نذری در آن پذیرفته نیست، هرچند مسافر باشد.
امام صادق(علیه السلام) در سفر مکّه در ماه شعبان روزه ی مستحبی گرفتند اما در رمضان افطار کردند. از آن حضرت پرسیدند: آیا در شعبان روزه می گیرید و در رمضان افطار می کنید؟ حضرت فرمودند:«روزه ی شعبان مستحب بود و ما هرطور که می خواستیم انجام می دادیم اما روزه ی رمضان واجب است و ما باید آن طور که مأموریم انجام دهیم.»(وسائل الشیعه،ج ٧،ص ١۴۵)
شیخ طوسی معتقد است مسافر نمی تواند در رمضان روزه ی رمضان را بگیرد اما اگر روزه ی مستحبی بگیرد اشکالی ندارد.
-آغاز روزه و پایان آن
«وَکُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ»(البقره،۱۸۷)
یعنی:«اکنون بخورید و بیاشامید تا رشته ی صبح از رشته ی سیاه شب آشکار شود.»
لغت شناسان معتقدند: «خیط» در لغت به معنای نخی است که با آن می دوزند و مراد در آیه خود فجر در ابتدای روزه است.فجر در اصل به معنای شکافتن وسیع است و از آن جا که نور صبح تاریکی شب را می شکافد از آن به فجر تعبیر شده است که بر ٢ قسم است:
۱-فجر صادق که به صورت عمودی در افق ظاهر می شود.
٢-فجر کاذب که به صورت افقی آشکار می شود.
امام صادق (علیه السلام) می فرمایند :«اگر هنگامی که برخواست نگاه کرد و فجر را ندید و غذا خورد و بعد دید فجر طلوع کرده است روزه اش را تمام کند و قضا ندارد ولی اگر وقتی برخاست شروع به غذا خوردن کرد بعد متوجه شد که فجر طلوع کرده روزه اش را تمام و قضا کند».
برای اینکه بدون نظر و تحقیق شروع به خوردن کرده است پس باید اعاده کند.بنابراین لزوم تفحّص نسبت به طلوع فجر از روایات متعدد بر می آید.
-مفطرات و مبطلات روزه
اگرچه آیات صیام با صراحت مفطرات و مبطلات روزه را بیان نکرده است اما به طور تلویحی در آیه ی فجر به این مسئله اشاره شده است. بنابراین در این آیه اجمالاً به آمیزش زنان، خوردن و آشامیدن به عنوان آنچه می تواند روزه را بشکند و باطل کند نام برده است.
در معنی واژه ی افطار ٢ معنی گفته شده است یکی خلقت و آفرینش و دومی شکستن روزه.
افطار در اصطلاح به این معنی است که روزه دار به امساک خود پایان دهد،خواه مجاز باشد، مثل: افطار بعد از غروب شرعی یا مجاز نباشد مثل مدت زمان پس از فجر تا پیش از غروب.
-روزه ی بیماران
یکی از احکام فقهی روزه که در آیه ی صوم وجود دارد وظیفه ی شخص بیمار است که شارع مقدس او را از روزه گرفتن در این زمان معاف می کند.
«أَیَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَهٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَهُوَ خَیْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُوا خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُونَ»(البقره،۱۸۴)
یعنی :«ﺩﺭ ﺭﻭﺯﻫﺎﻳﻰ ﭼﻨﺪ ﺭﻭﺯﻩ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ؛ پس ﻫﺮ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺷﻤﺎ ﺑﻴﻤﺎﺭ ﻳﺎ ﺩﺭ ﺳﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺭﻭﺯﻩ ﻫﺎﻯ ﻓﻮﺕ ﺷﺪﻩ ﺍﺯ ﺭﻭﺯﻫﺎﻯ ﺩﻳﮕﺮ ﺭﺍ ﺭﻭﺯﻩ ﺑﮕﻴﺮﺩ؛ ﻭ ﺑﺮ ﺁﻧﺎﻥ ﻛﻪ ﺭﻭﺯﻩ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎﺳﺖ،ﻃﻌﺎم ﺩﺍﺩﻥ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻴﺎﺯﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻯ ﻫﺮ ﺭﻭﺯ ﻛﻔﺎﺭﻩ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ؛ ﻭ ﻫﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﺍﺳﺖ ﺧﻮﺩﺵ ﺍﻓﺰﻭﻥ ﺑﺮ ﻛﻔﺎﺭﻩ ﻭﺍﺟﺐ، ﺑﺮ ﻃﻌﺎم ﻧﻴﺎﺯﻣﻨﺪ ﺑﻴاﻔﺰﺍﻳﺪ، ﺑﺮﺍﻳﺶ ﺑﻬﺘﺮ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺭﻭﺯﻩ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺩﺷﻮﺍﺭ ﻭ ﺳﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺍﮔﺮ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﻭ ﺛﻮﺍﺑﺶ ﺭﺍ ﺑﺪﺍﻧﻴﺪ ﺑﺮﺍﻯ ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ است».
-شمول آیه و تخصیص آن
ظاهر آیه این است هرنوع بیماری مبیح افطار است، خواه اندک و قابل تحمل باشد و یا سخت و غیر قابل تحمل ولی باید توجه داشت که اطلاق آیه با روایات تخصیص خورده است و منظور از آن بیماری طاقت فرسا است یا اینکه روزه اش موجب افزایش بیماری شود و امثال آن. چنان که در روایتی علی بن جعفر از امام کاظم(علیه السلام) می پرسد در چه موقع بیمار می تواند روزه نگیرد؟ امام فرمود:«هرگاه روزه گرفتن موجب ضرر به بیماری (افزایش یا کندی در بهبود) شود بیمار می تواند روزه نگیرد».
در روایت دیگر محمدبن مسلم می گوید از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم بیمار چه زمانی می تواند روزه نگیرد؟ حضرت فرمود:«خودش بهتر می داند،هرگاه قدرت دارد بگیرد».
-روزه ی مسافر
در بخش آیه ی صوم به وظیفه ی مسافر اشاره کرده است.
«أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَر»(البقره،١٨۴)
و نیز فرموده است:
«فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْه»(البقره،١٨۵)
در اینجا نکاتی وجود دارد.یکی اینکه این فقره تکرار نشده است چون جمله ی اول زمینه ساز بیان تکلیف در جمله ی دوم است.دوم اینکه لغت شناسان شهادت را به معنای حضور گرفته اند،حضور همراه با علم.
به عبارت دیگر واژه ی شهر به معنای مدت زمان مشهوری است که با رؤیت هلال تا هلال معین می شود.
سفری که موجب قصر در نماز هست موجب افطار روزه نیز هست.چنان که امام صادق(علیه السلام) می فرمایند:«این دو (حکم نماز و روزه)یکسان است. هرگاه نماز قصر شود روزه نیز نباید گرفت و هرگاه روزه برداشته شد نماز نیز قصر می شود».
البته ممکن است در برخی از موارد این دو در عمل از یکدیگر جدا شوند مانند روزه داری که بعد ازظهر مسافرت کند روزه اش صحیح و تمام اما نمازش قصر است و یا مسافری که بعد از ظهر به وطن برسد نمازش تمام ولی روزه ندارد.»
