دعای امام حسین(علیه السلام) در روز عرفه؛ عنوان دعایی است که در روز عرفه و در صحرای عرفات توسط آن امام همام و همراهانش در بیرون خیمه‌ها خوانده شد. این دعای نسبتاً طولانی از اعمال مهم شیعیان در روز عرفه است که پس از نماز ظهر و عصر تا غروب خوانده می‌شود. بدون شک می‌توان گفت، این دعا یکی از معجزات فکری امام حسین(علیه السلام) است. در گفت‌وگویی که با جناب آقای دکتر احسان پوراسماعیل، داشتیم از راز و رمز این دعا و ابعاد کمتر شناخته شده این دعا صحبت کردیم:
*در ابتدا بفرمایید عرفه چه روزی است و دعای مشهور این روز از نظر سندی چگونه است؟
– عرفه، روز عیدی است که قرآن به عنوان «مشهود» به آن قسم یاد می‌کند«وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُود» و به تعبیر امام‌صادق(علیه السلام) روز دعا و خواستن است. ظرفیتی است که به بیان پیامبر خاتم(صلی الله علیه وآله) :«مَا رُئِیَ الشَّیْطَانُ فِی یَوْمٍ هُوَ أَصْغَرَ وَ لَا أَدْحَرَ وَ لَا أَحْقَرَ وَ لَا أَغْیَظَ مِنْهُ فِی یَوْمِ عَرَفَه» یعنی: هیچ روزی شیطان به اندازه ی عرفه کوچکتر، پست‌تر و با عصبانیت‌تر دیده نمی‌شود. وقتی دعای عرفه، شخصیت بی مثال ابا عبدالله(علیه السلام) را ترفیع می‌دهد، خواندن آن توسط من و شما به یقین در تار و پود وجودمان اثرگذار است.همه ی اهل‌بیت(علیهم السلام) در خواندن دعای عرفه در این روز اهتمام داشته‌اند و هنگامی که به این دعا به عنوان یکی از مراجع مهم تفسیر معارف اهل بیت(علیهم السلام) بنگریم، می‌یابیم که عرفه یعنی آشنایی ما با خدای واقعی با معرفی امام معصوم، به عبارت دیگر عرفه با محوریت حجت خدا معنا می‌یابد، بنابراین امروز هم، نفسهای نگین هستی و نیایشهای روح حج، امام‌زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) عرفات را عرفات می‌کند.کیفیت برگزاری دعا توسط امام‌حسین(علیه السلام) قابل توجّه است. خواندن دعا به صورت دسته‌جمعی که از شرایط دعای مستجاب است، از عملکرد امام استفاده می‌شود. بشر و بشیر پسران غالب اسدی روایت کرده‌اند که عصر روز عرفه در سرزمین عرفات در خدمت امام‌حسین(علیه السلام)بودیم که حضرت با گروهی از خاندان و شیعیان خود از خیمه بیرون آمدند و با کمال تضرّع و خشوع به دامنه ی کوه روی آوردند و در سمت چپ کوه رو به قبله با وقار ایستادند و دستها را مقابل صورت بلند کردند و این دعا را با صوتی حزین و دلنشین خواندند. در پایان دعا، امام‌حسین(علیه السلام) به گفتن ذکر «یا رب» اهتمام کردند، به گونه‌ای این نوا از گلویی پاک و آشنای امام، حاضران را تحت تأثیر قرار داد که از دعا کردن برای خودشان به آمین گفتن به دعای امام‌حسین(علیه السلام)بسنده کردند. اشک چشم از دیدگان امام و مردم عرفات را پر کرده بود تا اینکه غروب آفتاب شد و به سوی مشعر الحرام حرکت کردند.
محتوای ژرف و اتقان متن این دعا انتساب آن را به امام‌حسین(علیه السلام) برای ما تثبیت می کند. با این حال نیک است بدانیم سیدبن‌طاوس در قرن هفتم در دو کتاب«الاقبال بالاعمال الحسنه فیما یعمل مره فی السّنه» و «مصباح الزائر» این دعا را نقل می‌کند و بعد از او کفعمی در «البلد الامین و الدرع الحصین» در قرن نهم به نقل آن پرداخته که اندکی با نقل سیّد تفاوت دارد که علامه مجلسی در قرن یازدهم و محدث قمی در «مفاتیح الجنان» از همین سند استفاده کرده‌اند، با این تفاوت که شیخ عباس قمی بخش پایانی دعا را از کتاب «الاقبال» سیّد نقل می‌کند.
* امام حسین(علیه السلام) چگونه در دعای عرفه مباحث توحیدی را بیان می‌کند؟
– نیایش امام حسین(علیه السلام) در روز عرفه روشنگر عرفان ناب شیعه برای جهانیان است که در پرتوی آن انسان از گمراهی در مسیر حق از باطل نجات می‌یابد. این دعا شامل مضامین سترگ توحیدی و مباحث ژرف اخلاقی و اجتماعی است و چون از سرچشمه ی علوم وحیانی گرفته شده، همچنان برای نسل امروز سخنانی راهبردی دارد.
حقیقت این است شرح دعای عرفه با بیان قاصر بشری به چندین مجلد کتاب نیازمند است، اما در حد ظرف کوچک خودمان سخن از جلوه‌های متعالی کلام امام‌حسین(علیه السلام) را تبیین می‌کنیم. حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) در دعای عرفه می‌فرماید: «کَیْفَ یُسْتَدَلُ عَلَیْکَ بِمَا هُوَ فِی وُجُودِهِ مُفْتَقِرٌ إِلَیْک؟» یعنی: و چگونه می‌توان به آثاری که در وجودشان به تو نیازمندند بر وجود تو استدلال کرد.
امام حسین(علیه السلام) دراین بخش از دعا، توحید ناب شیعی را معرّفی می‌کند که بر اساس آن، مخلوقات که در وجود و هستی خود فقیر و وابسته خداوند هستند، جایگاهی در استدلال برای وجود خدا ندارند. این سطح از معارف، خط بطلانی به تصورات مکاتب بشری نسبت به خدا دارد، به این ترتیب دو مکتب برای خداشناسی شکل می‌گیرد. اول مکتب حجتهای الهی که در قالب نبی و امام که مردم را به خدای فطری خود می‌خوانند و دوّم مکاتب بشری که با تصوّرات خود در پی اثبات خدا هستند.
به عبارت دیگر، پیش فرض مکتب الهی، فطرت توحیدی و پیش فرض مکاتب بشری، مجهول دانستن خداست؛ در حالی که امام‌حسین(علیه السلام) در دعای عرفه می‌خواند: « أَ یَکُونُ لِغَیْرِکَ مِنَ الظُّهُورِ مَا لَیْسَ لَکَ حَتَّى یَکُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَکَ» یعنی: آیا غیر از تو دارای آن چنان ظهوری است که تو را نباشد تا بخواهد ظهور تو را وانمود سازد؟
وقتی همه مخلوقات ظهور خود را وامدار خداوند هستند، پس ظهور خداوند کمتر از ظهور دیگران نیست که او را مجهول بدانیم و در پی اثبات او دچار وضع اصطلاحات و افتادن در دام تصورّات شویم.
سیدالشهدا(علیه السلام) در ادامه می‌فرماید: «مَتَى غِبْتَ حَتَّى تَحْتَاجَ إِلَى دَلِیلٍ یَدُلُّ عَلَیْکَ وَ مَتَى بَعُدْتَ حَتَّى تَکُونَ الْآثَارُ هِیَ الَّتِی تُوصِلُ إِلَیْک» یعنی: چه زمانی تو مخفی بوده‌ای که نیاز به راهنمایی باشد که ما را به تو راهنمایی کند؟ چه زمانی از ما دور بوده‌ای که بخواهیم با کمک آثار و مخلوقات به تو برسیم؟ در این قسمت امام‌حسین(علیه السلام) راه اصیل دریافت معارف توحیدی را متذکر می‌شود و به این حقیقت اشاره دارد که عقلی که خود مخلوق و محدود است توانایی تصوّر خدای نامحدود را ندارد، بنابراین امام فریاد می‌زند: « عَمِیَتْ عَیْنٌ لَا تَرَاکَ وَ لَا تَزَالُ عَلَیْهَا رَقِیباً وَ خَسِرَتْ صَفْقَه عَبْدٍ لَمْ تَجْعَلْ لَهُ مِنْ حُبِّکَ نَصِیباً» یعنی: کورباد چشمی که تو را نمی‌بیند با آن که همیشه تو مراقب و همنشین او هستی و در زیان باشد کسی که از محبّت تو نصیبی نمی‌یابد.
*اگر بخواهید به کلیدی‌ترین مفهوم دعای عرفه اشاره کنید، کدام مفهوم را از دعا انتخاب می‌کنید؟
– به نظر می‌رسد، حذف منیّتِ انسان و اقرار به عجز و فقر ذاتی انسان، بزرگترین آموزه ی این نیایش است که در راستای تربیت دینی انسان را آن‌گونه که باید باشد، می‌سازد.«یَا مَوْلَایَ أَنْتَ الَّذِی أَنْعَمْتَ أَنْتَ الَّذِی أَحْسَنْتَ أَنْتَ الَّذِی أَجْمَلْتَ أَنْتَ الَّذِی أَفْضَلْتَ أَنْتَ الَّذِی مَنَنْتَ أَنْتَ الَّذِی أَکْمَلْتَ أَنْتَ الَّذِی رَزَقْتَ أَنْتَ الَّذِی أَعْطَیْتَ أَنْتَ الَّذِی أَغْنَیْتَ أَنْتَ الَّذِی أَقْنَیْتَ أَنْتَ الَّذِی آوَیْتَ أَنْتَ الَّذِی کَفَیْتَ أَنْتَ الَّذِی هَدَیْتَ أَنْتَ الَّذِی عَصَمْتَ أَنْتَ الَّذِی سَتَرْتَ أَنْتَ الَّذِی غَفَرْتَ أَنْتَ الَّذِی أَقَلْتَ أَنْتَ الَّذِی مَکَّنْتَ أَنْتَ الَّذِی أَعْزَزْتَ أَنْتَ الَّذِی أَعَنْتَ أَنْتَ الَّذِی عَضَدْتَ أَنْتَ الَّذِی أَیَّدْتَ أَنْتَ الَّذِی نَصَرْتَ أَنْتَ الَّذِی شَفَیْتَ أَنْتَ الَّذِی عَافَیْتَ أَنْتَ الَّذِی أَکْرَمْتَ تَبَارَکْتَ رَبَّنَا» وقتی همه ی ذرات وجودی مخلوق از خلقِ خالق شکل گرفته است، انسان می‌یابد که در برابر غنای محض، فقیر محض است و این تعریف محتوای بندگی در فرهنگ امام حسین(علیه السلام) است که باور مملوک بودن و مقهور بودن بنده نسبت به مولای خویش را شکل می دهد.
انسان زمانی خالص می‌شود که از این و آن ببرد و فقط به خداوند توکل کند. امام‌حسین(علیه السلام) که خود بر اوج عبودیت است، می‌گوید: «أَنْتَ الَّذِی أَزَلْتَ الْأَغْیَارَ عَنْ قُلُوبِ أَحِبَّائِکَ حَتَّى لَمْ یُحِبُّوا سِوَاکَ وَ لَمْ یَلْجَئُوا إِلَى غَیْرِک» یعنی:تو همان کسی هستی که غیر خود را از قلبهای دوستانت رانده‌ای تا آن جا که جز تو کسی را دوست ندارند و به کسی جز تو پناهنده نمی‌شوند.
قلب انسان که حرم خدا شد، فراز و نشیب این دنیا برایش تفاوت ندارد. اینجا عبد به مقام دوستی خداوند می‌رسد. هرچه که رضایت خالق باشد، برای بنده مهم است نه حرف و نظر دیگران، در این میان ممکن است مخلوق مجبور شود برخلاف جریان جامعه حرکت کند، اما چون مهم رضایت رب است، تلخی این عمل شیرین می‌شود، مثل بیماری که با خوردن دارو، کام خود را تلخ می‌کند، ولی می‌داند اثرش بهبود کامل است، پس بی‌تابی را کنار می‌گذارد و به روزگار خوش صحّت می‌اندیشد. امروز تمام افراد جامعه، به خصوص جوانان با رویارویی با گناه باید به این پرسش در ذهن خود پاسخ دهند که لذّت کدامین گناه با دوستی خدا قابلیّت جایگزینی دارد؟
حال که «منیّت»ها کنار گذاشته شد و یافتیم همه چیز به غیر خدا هیچ است، نوبت به معرفی خود می‌رسد، مگر به ما آموخته نشده « مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه» پس ناگزیر من باید از خود تعریفی در پیشگاه حضرت رب داشته باشم. این سبک از تعریف امام‌حسین(علیه السلام) نشان دادن مسیر حقیقی عرفان و خط بطلانی بر عرفانهای کاذب عصر ماست.
« أَنَا یَا إِلَهِی الْمُعْتَرِفُ بِذُنُوبِی فَاغْفِرْهَا لِی أَنَا الَّذِی أَخْطَأْتُ أَنَا الَّذِی أَغْفَلْتُ أَنَا الَّذِی جَهِلْتُ … أَنَا یَا إِلَهِی أَعْتَرِفُ بِنِعَمِکَ عِنْدِی وَ أَبُوءُ بِذُنُوبِی فَاغْفِرْ یَا مَنْ لَا تَضُرُّهُ ذُنُوبُ عِبَادِه» ای خدای! من به گناهانم معترف و مقرّم، پس تو به کرمت از من در گذر. من همانم که بد کردم، من همانم که خطا کردم، من همانم که غفلت کردم، من همانم که اشتباه کردم… من همانم که اعتراف بر نعمت و عطایت برخود کردم، پس باز به گناهان خود بازگشتم، پس معترفم از آن گناهان، مرا ببخش، ای خدایی که گناه بندگانت هیچ تو را زیان نخواهد داشت.
گاهی اوقات در رسانه‌ها شنیده یا خوانده می‌شود که این سبک از سخنان معصومین(علیهم السلام) جنبه ی آموزشی برای ما دارد؛ ولی گویندگان چنین سخنانی از این غافلند که حتی حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) که آن قدر در اوج عبودیت است که به او «اباعبدالله » گفته شده است نیز در برابر عظمت خداوند هیچ است و خود را در عبادت مقصر می‌داند که هیچ شخص در خلقت، حتی حضرت ختمی مرتبت(صلی الله علیه وآله) را توان به جا آوردن حق عبادت خداوند نیست.
به عبارت دیگر اهل بیت(علیهم السلام) به دلیل دارا بودن کمالات والاتر بیش از همه ی خلقت، خود را فقیر درگاه الهی می‌دانند، وقتی اولیای خدا، خود را در این جایگاه می‌بینند؛ من و شما باید جایگاه خود را بشناسیم و بیابیم که در برابر عظمت خدا هیچ هستیم. این «هیچ دانستن خود» سازنده ی انسان در هنگام خطاست، چرا که معصیت در برابر خدای لایتناهی، عذاب لایتناهی را به همراه خواهد داشت، بنابراین اگر با عرفان حسینی همگام شویم به معارفی سازنده می‌رسیم که این نوع از عرفان را هرگز در عرفان اصطلاحی یا عرفان صوفیه نمی‌توان یافت.
بنابراین این توبه که از عمق جان به خالق بی‌مثال نثار می‌شود، سه اثری که قرآن برای توبه کننده ذکر می‌کند را هویدا می‌کند. رستگاری و سعادت (سوره نور، آیه۳۱)؛ تبدیل گناهان به حسنات(سوره فرقان، آیه۷۰) و محبوب خدا شدن (سوره بقره، آیه۲۲۲). پس عرفه، فرصتی دوباره است برای کسی که گناهانش در شب قدر بخشیده نشده تا در ظرف این روز با دلالت امام معصوم پاک شود.
*بفرمایید دلالت امام معصوم چه تأثیری در پاک شدن ما دارد؟
– توحید هیچ وقت از ولایت جدا نیست و کسی به توحید حقیقی می‌رسد که از کانال وجودی حجت خدا به دنبال سیر و سلوک باشد.
حدیث سلسله الذهب حضرت رضا(ع) نمونه بارز این معناست که شرط پذیرش «لااله الا الله» را اعتقاد به اصل ولایت تعریف می کند؛ بنابراین کار بنده در روز عرفه همانند شب قدر به صورت مستقیم با حجت خدا در روی زمین است. از سویی، حجاج بیت الله الحرام در صحرای عرفه به دنبال دیدار امام زمان(عجل الله فرجه) خویش هستند که نشانی از حج مقبول است و از دیگر سو به کسانی که توفیق حج را پیدا نکرده‌اند، سفارش شده خود را به کربلای معلا برسانند که در روایات به توجّه ویژه ی حضرت باری به زائران حسینی حتی قبل از حجاج بیت الله الحرام اشاره شده است که اینجا هم رنگی از دلالت امام معصوم به محوریت صاحب دعای عرفه، حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) دیده می‌شود که همه و همه بهانه‌ای است برای شروع مجدد یک زندگی جدید با محوریت فعل و گفتار و تقریر معصوم(علیه السلام).به همین دلیل گناهان کسی که عرفه را درک کند، بخشیده می‌شود و همچون روزی که از مادر متولد شده، پاک می‌گردد.
*پذیرفتن این که خداوند همه گناهان ما را می‌بخشد، برای بعضی از انسانها سخت است، چطور به بنده خدا در روز عرفه گفته می‌شود عملت را از سر بگیر؟
– باید خداوند را شناخت تا این مفهوم برای ما وجدان بشود، خداوند مانند بعضی از ما انسانها نیست که با خطای همنوع خود بابی از کینه در دل می‌گشاییم و همواره درصدد انتقام هستیم، بلکه توبه‌پذیر است و طبق صریح قرآن، آن چنان که اشاره شد، کسی که توبه‌ای واقعی می‌کند دوست خداست. «إِنَّ ا… یُحِبُ التَّوَّابینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرینَ» در این که خداوند با بهانه‌های مختلف درصدد بخشش گناه انسان است شکی نیست، اما عبد باید بعد از این به عملکرد خود توجه داشته باشد. اگر عرفه‌های عمر من و شما سپری شود و همچنان گناهان قبلی را ادامه می‌دهیم، باید بدانیم توبه‌مان پذیرفته شده نیست، بنابراین دوست خدا نیستیم.
روزنامه ی قدس ،جزئیات خبر: صفحه اصلی > تاریخ و اندیشه، زمان مخابره : ۱۳۹۳/۷/۱۱ – ۲۲:۱۴-کد خبر : ۲۳۸۸۳۶
